કીર્તન મુક્તાવલી
ઇતિહાસ
(૧) વંદું સહજાનંદ રસરૂપ
આ કીર્તનનાં પદો વચનામૃત ગઢડા મધ્ય ૪૮ સાથે સંકળાયેલાં છે. આ વચનામૃતના વર્ણનમાં આવે છે, “... સાધુ પ્રેમાનંદ સ્વામી ભગવાનના ધ્યાનના અંગની ગરબીઓ જે, ‘વંદું સહજાનંદ રસરૂપ અનુપમ સારને રે લોલ...’ એ ગાવતા હતા. પછી જ્યારે ગાઈ રહ્યા ત્યારે શ્રીજીમહારાજ બોલ્યા જે, ‘બહુ સારાં કીર્તન ગાયાં.’”
સદ્ગુરુ પ્રેમાનંદ સ્વામીને આ પદરચનાની પ્રેરણા મળી અને શ્રીજીમહારાજે તેઓની પ્રશંસા કરી તેના મૂળમાં રહેલો ઇતિહાસ આ મુજબ છે:
શ્રીજીમહારાજ ગઢડામાં બિરાજમાન હતા ત્યારે શંખલપુરનો દેવી ભક્ત બ્રાહ્મણ વિજયશંકર તેઓ પાસે આવેલો. કપાળે સિંદૂરની આડ હતી, હાથમાં ત્રિશૂળ હતું, માથે લાલ રંગનો રૂમાલ બાંધ્યો હતો. તેણે મહારાજને નમસ્કાર કરીને કહ્યું, “મહારાજ! તમે તો ભગવાન છો પણ આપ જો આજ્ઞા કરો તો મારી દેવીનો એક ગરબો સંભળાવું.”
મહારાજે તેને સંમતિ આપી. તે વખતે તેણે આ પ્રકારે ગરબો ગાયો:
મા તું પાવાની પટરાણી કે, કાળી કાળિકા રે લોલ;
મા તારો ડુંગરડે છે વાસ કે, ચડવું દોહ્યલું રે લોલ.
માડી તારા મુખની મરોડતા જોઈ, હરાણો ગર્વ ચંદનો રે લોલ;
માડી એ મુખડું જોવા કાજ, આવે છે કુંવર નંદનો રે લોલ...
વિજયશંકરની ગાવાની હલકથી, ગરબાના ઢાળથી શ્રીજીમહારાજ પ્રસન્ન થયા. તેને શિરપાવ અપાવ્યો. પછી મહારાજે પ્રેમાનંદ સ્વામીને કહ્યું, “સ્વામી! સાંભળ્યોને માતાજીનો ગરબો? ઢાળ સુંદર છે, ગાવાની હલક પણ સુંદર હતી. માતાજીનો મહિમાં પણ કેવો ગાયો! તમે એ ઢાળની ગરબી બનાવો.”
પ્રેમાનંદ સ્વામીએ મહારાજની આ આજ્ઞા શિરે ચઢાવી. બીજે દિવસે મહા વદ ૧૪ના રોજ શ્રીજીમહારાજ દાદાખાચરના દરબારમાં ઉગમણા દ્વારની ઓસરીએ બિરાજમાન હતા. તે વખતે પ્રેમાનંદ સ્વામીએ સૂર છેડ્યો:
વંદું સહજાનંદ રસરૂપ, અનુપમ સારને રે લોલ;
જેને ભજતાં છૂટે ફંદ, કરે ભવ પારને રે લોલ...
એક પછી એક એમ આઠ પદ પ્રેમાનંદ સ્વામીએ ગાયાં. તે સાંભળી શ્રીજીમહારાજ બોલેલા, “બહુ સારાં કીર્તન ગાયાં...”
[ભગવાન સ્વામિનારાયણ – ભાગ ૪/૪૩૬]
પ્રેમાનંદ સ્વામીએ લખેલાં આ આઠ પદો આજેય રોજ રાત્રે ચેષ્ટાગાનમાં સૌ સંતો-ભક્તો ગાય છે.
History
(1) Vandu Sahajānand rasrūp
The verses of this kirtan are connected with Vachanamrut Gadhada II-48.
The following recollection appears in this Vachanāmrut: Premānand Swāmi was singing ‘Vandu Sahajānand ras roop, anupam sārne re lol...’ - devotional songs useful for meditation. After he had finished singing, Shriji Mahārāj commented, “The devotional songs you sang were very nice. After listening to them I thought in My mind, ‘Since this sādhu contemplates upon God’s form in this way, let Me get up and prostrate before him.’
The reason for Mahārāj praising Premānand Swāmi’s ability to write such verses is based on the historical account:
Shriji Mahārāj was in Gadhadā when a Brāhmin devotee of Devi from Shakhalpur named Vijayshankar arrived. He folded his hands before Mahārāj and said, “Mahārāj, you are God but, if you allow me, I will sing a garbo of the Devi that I worship.”
Mahārāj gave His approval and the Brāhmin sang:
Mā tu pāvānī paṭarāṇī ke, kāḷī kāḷikā re lol;
Mā tāro ḍungarḍe chhe vās ke, chaḍavu dohyalu re lol.
Māḍī tārā mukhnī maroḍatā joī, harāṇo garva chandano re lol;
Māḍī e mukhaḍu jovā kāj, āve chhe kunvar nandno re lol...
Shriji Mahārāj was pleased listening to Vijayshankar’s tune and gave the Brāhmin gifts in return. Later, Mahārāj said to Premānand Swāmi, “Did you listen to Mātāji’s garbo?” The tune was nice and manner of singing was also nice. He sang the greatness of Mātāji. You also compose a garbi like that.”
Premānand Swāmi accepted Mahārāj’s āgnā and on the next day (Mahā vad 14), Premānand Swāmi sang his composition in the veranda of Dādā Khāchar’s darbār:
Vandu Sahajānand rasrūp, anupam sārne re lol;
Jene bhajtā chhuṭe fand, kare bhav pārne re lol...
One by one, Premānand Swāmi sang 8 verses, which was reciprocated by Mahārāj’s praise.
[Bhagwān Swāminārāyan – Part 4/436]
Even today, all sādhus and haribhaktas sing Premānand Swāmi’s eight verses when singing cheshtā at night.