કીર્તન મુક્તાવલી
ઇતિહાસ
(૧) લગ ગઇયાં અખિયાં હમાર હરિસું
આ પ્રેમાનંદ સ્વામીનાં ચાર પદોનો ઉલ્લેખ સ્વામીની વાત પ્રકરણ ૯/૧૫૯માં (અક્ષરામૃતમ્ ૩૦/૧) મળે છે તે આ પ્રમાણે છે:
ભગવાન મનુષ્ય જેવા જણાય છે તે ભક્તના સુખને અર્થે જણાય છે, ને ભગવાનની સર્વે ક્રિયા ભક્તના સુખને અર્થે છે પણ પોતાના સુખને અર્થે નથી. ભગવાન દેહ ધરે છે ત્યારે મનુષ્ય જેવી જ ક્રિયા કરે છે, તેને ભક્ત હોય તે ચરિત્ર જાણે ને વિમુખ હોય તે દોષ પરઠે. મહારાજે ડભાણનો યજ્ઞ કર્યો ત્યારે યજ્ઞની રક્ષા કરવા માટે ઘોડાસરના રાજા પાસે માણસો લેવા ગયા હતા તે વખતે સુરતના હરિજને ઘોડાસરમાં મહારાજની પૂજા કરીને ડગલી, પાઘ, કડા, બાજુ, વેઢ વગેરે દરેક જણે એકેકું ભારે ભારે પહેરાવીને પૂજા કરી. એમ આખા ગામનો એક શણગાર કર્યો હતો તે વખતે ધરમપુરથી કુશળકુંવરબાઈએ પોતાના દીવાન ને તેની સ્ત્રી તથા નોકરો સાથે મહારાજને શિરપાવ આપવા માટે મોકલેલ તે પણ ઘોડાસરમાં મહારાજ પાસે આવ્યા ને મહારાજનાં દર્શન કર્યાં ત્યાં ભારે શણગાર જોઈને એમ થયું જે, ‘આ ભારે પોશાક ઉતરાવીને આપણો એવો નથી તે પહેરાવવો તે ઠીક નહિ.’ પછી તો સૌને તેની કિંમત પૂછી ને જેટલા રૂપિયા થયા તેટલા મહારાજને આપી કુશળકુંવરબાઈના નામની પૂજા કરી. તે વખતે દીવાનની સ્ત્રીને એમ થયું જે, ‘આ ભગવાન કહેવાય છે પણ ભગવાન હશે તો તેને જમતાં આવડશે,’ એમ ધારીને નોતરું દીધું. ત્યારે મહારાજ કહે, “બહુ સારું, જમવા આવશું.” વળતે દિવસે ભાતભાતની રસોઈ કરી મહારાજને થાળ પીરસ્યો, તે પીરસવામાં જુક્તિ કરી, જે પ્રથમ જમવાનું તે પ્રથમ પીરસેલ ને અનુક્રમે ગોઠવેલ. તે બાઈ પણ જમવામાં ચતુર હતી તેથી એવી પરીક્ષા લેવા તેણે એમ કર્યું હતું. પછી મહારાજ જમવા બેઠા તે એની ચતુરાઈ ડૂબી જાય એવી સો ગણી સરસ ચતુરાઈ મહારાજે જમવામાં દેખાડી. તે જમે પણ હાથ બગડવા દે નહિ ને શાક વગેરે બધું વારાફરતી જમ્યા પણ હાથે ડાઘ પડવા દીધો નહિ. ત્યારે તે બાઈને જણાયું જે, ‘આ મોટા પુરુષ છે.’ પછી તેને મનમાં ખોટો સંકલ્પ થયો. પછી તેના અંતરનો એવો મલિન આશય જોઈને મહારાજે ઊલટી કરી અન્ન કાઢી નાખ્યું. પછી તે બાઈએ તેના ધણીને કહ્યું જે, “તમે પાલખી ઉપાડી મહારાજને ઉતારે પહોંચાડી આવો,” એટલે તે ગયો. પછી ડભાણનો યજ્ઞ થઈ રહ્યા પછી થોડેક દિવસે મહારાજ અમદાવાદ પધાર્યા, ત્યારે તે દીવાન ને તેની સ્ત્રી પણ ભેળાં ગયાં. ત્યાં અમદાવાદની સર્વે સાંખ્યયોગી બાઈયુંયે મળી મહારાજને રસોઈ દીધી ને ડોસિયુંને પણ ભેળું જમવાનું હતું પણ રસોઈ થોડી થઈ તેથી વિચાર થયો જે, ‘રસોઈ પુગશે નહિ.’ તેથી મહારાજને કહ્યું જે, “રસોઈ થોડી છે. કહો તો વધારે રાંધીએ.” ત્યારે મહારાજ કહે, “ઈ તો ઘણી થઈ પડશે.” પછી સૌ ડોસિયું સોત જમવા બેઠાં ને મહારાજ પીરસવા પધાર્યા તે એવી શોભાયમાન મૂર્તિ ધારણ કરીને શણગાર સોતા પીરસવા માંડ્યું તે મહારાજે એક વાર પીરસ્યું તે પણ કોઈથી ખાઈ શકાણું નહિ. ને મહારાજની મૂર્તિમાં સૌના ચિત્તની વૃત્તિ ચોટી ગઈ ને એક રૂપ થઈ ગયાં. ડોસિયુંમાં દીવાનની સ્ત્રી જમવા બેઠેલ તે પણ મહારાજની આવી મૂર્તિ જોઈને તદ્રૂપ થઈ ગયાં ને ત્યાંથી જ તેમના અંતરનો ખોટો ઘાટ ટળી ગયો, એટલે પુરુષને દેખે તો ઊલટી થાય ને પોતાના ધણીને દેખે તો પણ ઊલટી થાય. તેમ જ બીજી બધી ડોસિયું જે જમવામાં હતી તેમને પણ પુરુષને દેખે તો ઊલટી થઈ જાય એમ એકને વાસ્તે મહારાજે બધાંને એવું કરી દીધું તે લીલાનું પ્રેમાનંદ સ્વામીએ કીર્તન કર્યું છે.
તેરી સાંવરી સુરત છટાદાર (૨)
મન હરે પ્રાન હરે...
શિર જરકસી ચીરા, પહેરે પટા પીરા,
હાં રે તેરે ઉર બીચે મોતીયુંદા હાર,
મન હરે પ્રાન હરે, તેરી સાંવરી સુરત છટાદાર.૧
પછી રજા લઈ દીવાન અને તેની સ્ત્રી ધરમપુર ગયાં ત્યારે કુશળકુંવરબાઈએ તેમને સમાચાર પૂછ્યા એટલે અથઇતિ બધી વાત કહી ને પોતાને મહારાજ સાથે જે કામનો ઘાટ થયો હતો તે ટાળવાને અર્થે મહારાજે કૃપા કરીને સામું જોયું ત્યાંથી એવો ભાવ ટળી ગયો ને પુરુષ માત્રના દેહની ગંધ આવે તો ઊલક થાય, એવું એકની ખાતર બધીયુંને મહારાજે કરી દીધું તે ઉપર પ્રેમાનંદ સ્વામીએ ચાર કીર્તન કર્યાં છે.
લગ ગઈ અખિયાં હમાર હરિસું, લગ ગઈ અખિયાં હમાર,
લગ ગઈ અખિયાં સુનો મોરી, સખિયાં નીરખી ધર્મ કુમાર.
મહારાજને તો અનંત જીવનો મોક્ષ કરવો છે તે સારુ હળીમળીને રહે છે, નીકર તો આ બધું બ્રહ્માંડ ઢેઢવાડા જેવું છે તેમાં એક ઘડી પણ ન રહે. આ તો ભગવાનની દયાનું અધિકપણું છે તેથી સૌની સેવા અંગિકાર કરે છે પણ ભગવાન કોઈ સુખે સુખિયા નથી.
History
(1) Lag gaiyā akhiyā hamār Harisu
The history of this kirtan has been mentioned by Gunatitanand Swami in Swamini Vat 9/159, which can be found in Aksharamrutam 30/1. This is the narrative by Gunatitanand Swami:
God appears like a human for the sake of bestowing bliss upon his devotees. All of his activities are for the happiness of his devotees, but his activities are not for his own happiness. When God assumes a human body, he acts just like a human. Those who are true devotees perceive these actions as divine; whereas, the non-believers perceive faults in his actions. When Maharaj performed the yagna in Dabhan, he went to the king of Ghodasar to ask for men to protect the safe completion of yagna. In Ghodasar, the devotees of Surat performed Maharaj’s pujā and offered him a dagli, pāgh, kadā, bāju, vedh, and other such rich clothes and ornaments. At the same time, Kushalkuvarbai sent her minister, his wife, and some servants to Ghodasar to offer Maharaj rich clothes and perform his pujā. However, when they arrived and saw Maharaj wearing richer clothes and ornaments compared to theirs, they thought it was not appropriate to ask Maharaj to take off what he was wearing and offer what they brought. Instead, they asked the others the value of the rich clothes and ornaments and gave that amount of money in Kushalkuvarba’s name.
At this time, the minister’s wife thought that if Maharaj is really God, then he must know how to eat with etiquette. With the thought of testing him, she invited Maharaj to dine. Maharaj accepted her invitation. The next day, she made a variety of food and served them to Maharaj. She planned it out such that she served in sequence what needed to be eaten in order. She was skilled in culinary etiquette and had intended to test Maharaj. Maharaj sat down to eat and showed skill 100 times greater than she could have imagined. He ate in such a way that his hands would not get dirty. He ate the shāk one by one without getting a single spot on his hand. The minister’s wife thought that this is indeed a great Purush. However, she had an improper thought toward Maharaj. Maharaj discerned her improper thought and vomited all of the food. The wife asked her husband to take Maharaj to his residence.
After Maharaj completed the yagna in Dabhan, he arrived in Amdavad. Kushalkuvarbā’s minister and his wife were both there. The sānkhya-yogi women in Amdavad collectively cooked for Maharaj and the other women were to eat also. However, they realized that there is not enough for everyone to eat. They asked Maharaj, “Food is not enough. If you say so, we will make more.” Maharaj replied, “This is more than sufficient.” Then, the women sat down to eat and Maharaj set out to serve. He was adorned beautifully when serving. Serving them only once, the women were full such that they could not eat more. Their minds became stuck on Maharaj’s murti and became one with Maharaj. The minister’s wife was also eating among the women and her mind became one with Maharaj also. The improper thoughts she had of Maharaj were destroyed. Henceforth, whenever she saw a male, she would vomit. She would even vomit seeing her husband. Moreover, the other women who were eating with her also experienced the same - whenever they saw a male, they would vomit. Maharaj did this to all the other women for the sake of one. Premanand Swami wrote a kirtan of this lilā of Maharaj:
Teri sāvari surat chhatādār
Man hare prān hare...
Shir jarakasi chirā, pahere pat pirā,
Hā re tere ur bich motiyudā hār,
Man hare prān hare, teri sāvari surat chhatādār.
Then, the minister and his wife took leave to depart for Dharampur. Kushalkuvarbā asked them about their trip and they told her from beginning to end what happened. And to destroy the lustful thought she had toward Maharaj, he gracefully looked at her such that she developed an aversion toward men and even smelling them would cause her to vomit; that Maharaj did this to all the women for the sake of one. Premanand Swami has written four kirtans about this lilā.
Lag gai akhiyā hamār Harisu, lag gai akhiyā hamār,
Lag gai akhiyā suno mori, sukhiyā nirakhi Dharma-kumār.
Maharaj stays together with us because he wants to redeem countless jivas, otherwise, the whole brahmānd is like a rancid gutter where one cannot stay even for a second. This is predominantly the compassion of God that he accepts our service; but God is not happy due to external happiness.
