કીર્તન મુક્તાવલી
પ્રસંગ
(૧) એક વાત સુણો વ્રજવાસી રે પુરુષોત્તમ બોલ્યા પ્રીતે
ઉપાસનાનું રહસ્ય
આ. સં. ૧૮૬૮. ગઢડા. એક રાત્રે શ્રીજી મહારાજ અચાનક અક્ષર ઓરડીમાંથી નીકળી સાધુની ધર્મશાળામાં પધાર્યા. મહારાજ પધાર્યા એટલે બધા સંતો એકદમ ભેગા થઈ ગયા. મહારાજ માટે આસન કર્યું અને મહારાજ તે ઉપર બિરાજ્યા. બ્રહ્માનંદ સ્વામી, પ્રેમાનંદ સ્વામી વગેરે સંતમંડળ મહારાજની સન્મુખ બેસી ગયું. પછી મહારાજે તેમને કહ્યું, “અમે અહીં તમને એક રહસ્યની વાત કરવા આવ્યા છીએ. તે તમને બરાબર સમજાશે ત્યારે તમને અમારા સ્વરૂપનો, અમારું જે અક્ષરધામ તેના સ્વરૂપનો, તેના મહિમાનો યથાર્થ ખ્યાલ આવશે. સર્વોપરી પ્રાપ્તિનો આનંદ આવશે અને ત્યારે જ તમે સત્સંગમાં સ્થિર થઈને રહી શકશો.”
મહારાજે એટલી વાત કરી ત્યારે બ્રહ્માનંદ સ્વામીએ કહ્યું, “તો, મહારાજ! ઝટ વાત કરો. અમારી અધીરાઈનો અંત લાવો.”
મહારાજ સંતોની સાચી વાત સમજવાની જિજ્ઞાસા જોઈ પ્રસન્ન થયા. તેમણે પછી ધીરેથી સૌના સામું જોતાં જોતાં વાત શરૂ કરી, “અમારું જે અક્ષરધામ છે તેનાં સગુણ અને નિર્ગુણ બે સ્વરૂપો છે. તે જ્યારે સગુણ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે, ત્યારે અનંત બ્રહ્માંડોની ઉત્પત્તિ થાય છે. તેમના એ સગુણ સ્વરૂપના એક એક રોમમાં અનંત કોટિ મહાવિષ્ણુ અણુવત્ દેખાય છે. જ્યારે નિર્ગુણ સ્વરૂપ ધારણ કરે છે ત્યારે સમગ્ર બ્રહ્માંડોનો લય કરી દે છે. તે ધામમાં, જેમ નભમાં શબ્દ રહ્યો છે તેવી રીતે હું રહ્યો છું. અર્થાત્ જેમ નભ અને શબ્દને એકતા છે તેમ અમારે અક્ષર સાથે એવી એકતા છે. છતાં અક્ષરને પણ લીન કરી હું સ્વતંત્ર રીતે પણ રહ્યો છું. ઉત્પત્તિ સર્ગમાં અક્ષર પોતાની કળા વિસ્તારે છે ત્યારે હું પણ અનંત મૂર્તિ ધરીને બ્રહ્માંડોમાં પ્રગટ થાઉં છું.”
એટલું કહીને મહારાજ અટક્યા. સંતોને આ વાત કેટલી સમજાણી તે જોવા સૌના સામું જોયું. આવી રહસ્યભરી વાત સ્થિર થઈને સૌ સંતો સાંભળી રહ્યા હતા. મહારાજ આંખો મીંચી વાત કરી રહ્યા હતા. વાતના વિસ્તારમાં રાત્રી કેટલી ગઈ તેની કોઈને ખબર પડી નહીં.
મહારાજે આગળ વાત કરતાં કહ્યું, “આ વાત સમજવી ઘણી જ કઠણ છે. પરંતુ દૃષ્ટાંત આપીને તમને સમજાવું છું.” એમ કહીને મહારાજે કહ્યું, “જેમ આકાશમંડળમાં અસંખ્ય પંખીઓ ઊડે છે, વળી વાદળાં પણ રહે છે, વીજળી પણ રહે છે અને પાણી પણ રહે છે. આ બધાયનો આધાર આકાશ છે. એ આકાશના ગહેરા ઊંડાણમાં, શૂન્યભાવમાં આ બધી આકૃતિઓ સ્થિર થઈને રહી છે. જેમ હિમના સંબંધે જળ સ્થિર થઈ જાય તેમ! એ આકાશ એ અક્ષરને ઠેકાણે છે. શૂન્ય છે તે મહામાયા છે તે અક્ષરમાં લીન થઈને રહે છે. અનંત પંખીઓ અષ્ટાવરણેયુક્ત અનંત પુરુષના સ્વરૂપે છે. વાદળ એ મહાવિષ્ણુ સ્વરૂપે છે અને મુક્તો વીજળી સ્વરૂપે છે. આકાશમાં દેખાતી સ્થિર અને અસ્થિર ગતિ એ કાળના પ્રવાહનું સૂચક છે.” મહારાજ બોલ્યે જ જતા હતા. વાતનો વિસ્તાર ઘણો થયો. વાતનું રહસ્ય ગહન હતું એટલે કેટલાક સંતો ઝોલે ચડ્યા, કેટલાક ઊઠીને પ્રાતઃપ્રવૃત્તિની વિધિમાં ગૂંથાઈ ગયા!
મહારાજે આંખો ખોલી અને જોયું તો સામે ફક્ત પાંચ-સાત મોટેરા સદ્ગુરુઓ જ બેઠા હતા. મહારાજને આશ્ચર્ય થયું. તેમણે કહ્યું, “આપણે બેઠા ત્યારે તો સભામાં ઘણા સંતો હતા અને આટલા કેમ રહ્યા?”
બ્રહ્માનંદ સ્વામીએ કહ્યું, “મહારાજ! આપનું સ્વરૂપ જેમ ગહન તેમ આપની વાતો પણ ગહન. એ ઊંડાણમાં સૌ શૂન્યભાવને પામી ગયા!”
મહારાજ આ સાંભળી હસ્યા. તેમણે તરત જ કહ્યું, “આ વાત જ્યાં સુધી યથાર્થ નહીં સમજાય, ત્યાં સુધી એ શૂન્યભાવરૂપી માયા ઉલ્લંઘી શકાશે નહીં.”
એટલે તરત એક સંતે પૂછ્યું, “મહારાજ! કઈ વાત? આપે તો આ વાતમાં ઘણું ઘણું કહ્યું તેમાં અમારે મુદ્દાની કઈ વાત સમજવાની?”
મહારાજે કહ્યું, “બીજી કઈ વળી! અમારા સ્વરૂપની અને અમારા અક્ષરધામના સ્વરૂપની! આ બે સ્વરૂપોનું યથાર્થ જ્ઞાન થશે ત્યારે જ બ્રહ્મરૂપ થઈને અમારી સેવામાં રહી શકાશે.” એટલું કહી મહારાજે બ્રહ્માનંદ સ્વામીને કહ્યું, “આ વાત તમો કીર્તનમાં ઉતારી લ્યો, કારણ કે એ વાત સમજણના અંગની છે.” મહારાજની આ આજ્ઞા સાંભળી બ્રહ્માનંદ સ્વામીએ એક જ કીર્તનમાં મહારાજની વાતનું સમગ્ર રહસ્ય ઉતારી લીધું.
[ભગવાન સ્વામિનારાયણ: ભાગ ૩/૨૧૬]
Prasang
(1) Ek vāt suṇo Vrajvāsī re Puruṣhottam bolyā prīte
The Secret of Upāsanā
Samvat 1868. Gadhada. One night, Shriji Maharaj suddenly left his Akshar Ordi and made his way to the sadhu’s residence. Brahmanand Swami, Premanand Swami, and other sadhus gathered around and arranged a seat for him. Maharaj addressed the sadhus, “I have come here to reveal to you a secret talk. When you understand this talk thoroughly, then you will understand my form and the form of my Akshardham and its greatness as it is. And you will derive the bliss of this supreme attainment and will remain fixed in Satsang.”
Brahmanand Swami said, “Maharaj, tell us quickly. We are eager to hear.”
Maharaj was pleased to see the sadhus were curious. He started speaking gradually, “My Akshardham has two forms: sagun and nirgun. When it assumes the sagun form, then the infinite brahmānds are created. In each pore of the sagun form, countless Mahā-Vishnus appear like atoms. When it assumes the nirgun form, infinite brahmānds undergo dissolution. Just as words occupy space, I reside in that Akshardham; meaning, just as there is oneness between words (sound) and space, I have a oneness with Akshar. Nevertheless, eclipsing Akshar, I also reside independently. During the creation process, when Akshar proliferates his powers, I also assume countless murtis and manifest in the brahmānds.”
Saying this much, Maharaj stopped to see how much the sadhus understood the talk thus far. The sadhus were still. Maharaj continued, “This talk is difficult to understand. I will explain with an analogy. Countless birds fly in the sky. And clouds, lightning, and water also occupy the sky. The support of all these is space. Deep within this void of space, all these forms are still, just as water freezes with contact of frost. That space is analogous to Akshar. The void is analogous to Mahāmāyā. That Mahāmāyā merges into Akshar. The countless birds are analogous to the countless [Virāt] Purushes that are characterized by the eight barriers. The clouds are analogous to Mahā-Vishnus and the muktas are analogous to lightning. What appears mobile and immobile in space is the passage of time.”
The night passed as Maharaj spoke steadily. The talk was deep. Some sadhus started dozing off. Some got up to start their morning routine. Maharaj opened his eyes and saw only five to seven senior sadhus present. Surprised, Maharaj asked, “When we sat down, there were many sadhus. Why are only a few left?”
Brahmanand Swami said, “Maharaj, just as your form is unfathomable, your talks are unfathomable. Everyone drowned in your deep talks!”
Maharaj laughed and said, “Until you understand this talk, you will not be able to cross the great void of māyā.”
The sadhus asked, “What talk is that that we have to understand? Your talk was quite extensive. What was the main point that we were to understand?”
Maharaj responded, “What else did you have to understand other than my form and the form of my Akshardham? When you thoroughly gain the knowledge of these two forms, you will become brahmarup and remain in my service.” Then, Maharaj said to Brahmanand Swami, “Write this talk in a kirtan form because it contains principles that need to be understood.”
Brahmanand Swami complied and wrote a kirtan that contains the secret of this talk.
[Bhagwan Swaminarayan: Part 3/216]
પ્રસંગ
(૨) એક વાત સુણો વ્રજવાસી રે પુરુષોત્તમ બોલ્યા પ્રીતે
૧૯૭૪. તા. ૪/૬ની રાત્રે ભારતીય સમય અનુસાર ૨:૦૯ થી ૫:૨૫ વાગ્યા સુધી ચંદ્રગ્રહણ થવાનું હતું. અલગ દેશને કારણે ઊભા થતા સમય-તફાવત (time difference) મુજબ આફ્રિકામાં રાત્રે સાડા ત્રણ વાગ્યાથી ગ્રહણનો સ્પર્શ થતો હતો. છતાં સ્વામીશ્રી તો રાત્રે ૨:૦૫ વાગ્યાથી ગ્રહણની સભા માટે ગોઠવાઈ ગયા! નાના નિયમ પાળવામાં પણ તેઓનો ઉત્સાહ અમાપ અને તકેદારી સૂક્ષ્મ રહેતાં.
આ સભામાં તેઓએ ‘પુરુષોત્તમ બોલ્યા પ્રીતે...’ પદ પર ત્રણ કલાક સુધી નિરૂપણ કરીને હદ વાળી દીધી. સવા ત્રણ કલાક જેટલી લાંબી સભા, મધ્યરાત્રિનો સમય અને વાતાવરણમાં શીત લહર – છતાં આ આખા કાર્યક્રમમાં તેઓએ કોઈની આંખ મીંચાવા દીધી નહીં. ગ્રહણમુક્તિ બાદ તેઓની કથા પૂરી થઈ ત્યારે સૌના મુખેથી એક જ ઉદ્ગાર સરી પડ્યો: “આખી રાત પલકારાની જેમ કેવી રીતે પસાર થઈ ગઈ!”
‘कालः पिबति तद्रसम् ।’ – કાળ રસને ખાઈ જાય છે. પણ એ કાળનેય ચાવી જાય એવો રસ આજની કથામાં સ્વામીશ્રીએ મૂકી દીધેલો.
[બ્રહ્મસ્વરૂપ પ્રમુખસ્વામી મહારાજ: ભાગ ૨/૪૧૩]
Prasang
(2) Ek vāt suṇo Vrajvāsī re Puruṣhottam bolyā prīte
June 4, 1974. At night, according to Indian time, from 2:09 to 5:25, there was going to be a lunar eclipse. Due to the time difference, the eclipse would start at 3:30 in Africa. Regardless, Swamishri seated himself in the sabhā at 2:05 at night. Swamishri was vigilant to observing such small niyams and never faltered.
In this sabhā, Swamishri explained the kirtan ‘Purushottam Bolyā Prite’ for three hours. The sabhā lasted 3.25 hrs during the night, yet Swamishri ensured that no one fell asleep. After the eclipse, everyone’s singular comment was: “How did this night pass like the blink of an eye?”
Such was the absorbing nature of Swamishri’s kathā that everyone lost track of time.
[Brahmaswarup Pramukh Swami Maharaj: Part 2/413]
પ્રસંગ
(૩) એક વાત સુણો વ્રજવાસી રે પુરુષોત્તમ બોલ્યા પ્રીતે
અક્ષરધામનું ભાથું
તા. ૨૬/૮ના રોજ સાનફ્રાન્સિસ્કોથી લૉસ એન્જેલસ પધારેલા પ્રમુખસ્વામી મહારાજે અહીં પ્રથમ વ્હિટિયરમાં આવેલા આપણા મંદિરે દર્શન કર્યાં. ત્યારબાદ તેઓ રાધાકૃષ્ણ મંદિરે યોજાયેલી સ્વાગત-સભામાં સૌનું અભિવાદન સ્વીકારી, તા. ૨૮/૮ના રોજ રોપ-વે દ્વારા જઈ પહોંચ્યા – દસ હજાર ફૂટની ઊંચાઈએ આવેલા ‘પામ સ્પ્રિંગ’ પર્વત પર.
ઊર્ધ્વગતિ થાય એટલે વાતાવરણ આપમેળે બદલાતું હોય છે – મનનું અને જગતનું પણ. તેથી આટલે ઊંચે આબોહવા આહ્લાદક બની ગઈ હોવાથી થોડી વાર સુધી ભક્તો પર્વતના ખભે ખેલ્યા. તે પછી એક સુયોગ્ય સ્થાને ડાબરા ઉત્સવની સભા શરૂ થઈ. તેમાં સ્વામીશ્રીની આસપાસ સૌ ગોઠવાઈ ગયા એટલે સંતોએ કીર્તનની રમઝટ બોલાવી. તેને અનુસરતાં પ્રાસંગિક પ્રવચનો થયાં.
અંતે પર્વતની ટોચ પરથી અમૃતધારા વહેતી કરતાં સ્વામીશ્રી બોલ્યા, “સર્વોપરીપણાની બહુ સારી વાતો થઈ. આ વાત આજે સમજો કે ગમે ત્યારે સમજો પણ સમજ્યે જ છૂટકો છે. આ વાત સમજાઈ જશે પછી વાંધો નહીં આવે. હરદ્વાર આવતાં ગંગાનું પાણી એટલું બધું નીતર્યું થઈ જાય કે પ્રતિબિંબ સ્પષ્ટ દેખાય. એમ શ્રીજીમહારાજને વિષે દૃઢ નિષ્ઠા થાય પછી બ્રહ્મનો પ્રકાશ થાય ને એક વખત વસ્તુ બરાબર બેઠી પછી એની પાછળ તનતોડ મહેનત થાય. જ્યાં આવીને બેસવું ત્યાં સંશય રહે તો અક્ષરધામમાં જવાય નહીં.”
આટલું કહી સામે બેઠેલા એક હરિભક્તને ઉદ્દેશી સ્વામીશ્રી બોલ્યા, “શું ગોવિંદ (વઘાસિયા)! અક્ષરધામ જોયું?”
“હા, આ સામે બેઠું એ જ!”
આ ઉદ્ગારના પ્રતિભાવમાં સ્વામીશ્રી હસી પડ્યા. એ હાસ્યનો પડઘો ચોતરફ ફેલાયેલી પર્વતમાળાએ પાડ્યો. તેમાંથી જાણે એક જ ધ્વનિ સંભળાઈ રહ્યો: “એટલું જ સમજવાનું છે.”
આ પડઘો શમ્યો ત્યાં તો સ્વામીશ્રીની વાણી ખળખળ વહેવા માંડી કે:
“પોતાને અક્ષરરૂપ માન્યા પછી અક્ષર ક્યાં છેટું છે? ઉપર છે એ દેખાતું નથી ને અહીં બેઠા છે તે મનાતા નથી. આમાં પ્રતીતિ આવી પછી અક્ષરધામમાં જ બેઠા છીએ. મનુષ્ય શરીર ધરીને બેઠા હોય ત્યારે આપણી જેમ જ ઊઠતા, બેસતા હોય, એટલે મનાય નહીં. પણ આપણને જે મળ્યા છે તેનાથી અક્ષરધામની પ્રાપ્તિ થવાની જ છે. ભગવાન ને સત્પુરુષ વિષે આત્મબુદ્ધિ થઈ એટલે નિરાવરણ. આજે આ દિવ્ય સ્મૃતિ મળી. આટલું સાંભરે તોય અક્ષરધામનું ભાથું.”
પર્વતની જેમ સ્વામીશ્રીની વાતોએ પણ આજે ઊંચાઈ પકડેલી, ખુલ્લા આકાશની જેમ તેઓ પણ સ્વ-સ્વરૂપની ખુલ્લી વાતો કરી રહ્યા. વહેતા પવનને જેમ સૌ શ્વાસોમાં ભરી રહેલા તેમ આ વાતોને પણ સૌએ હૈયામાં ભંડારી દીધી, કારણ કે જીવ માટે તો તે શુદ્ધ હવાથીયે વિશેષ જીવનદાયી હતી ને!
સ્વામીશ્રીની આવી અમૃતવાણી બપોરના દોઢ વાગ્યે વિરમી ત્યાં જ સંતોના કંઠે કીર્તન ઊપડ્યું: ‘પુરુષોત્તમ બોલ્યા પ્રીતે...’ તે સાંભળી પોરસાઈ ઊઠેલા સ્વામીશ્રી પુનઃ અક્ષરબ્રહ્મના સગુણ-નિર્ગુણપણાની તથા શ્રીજીમહારાજના સર્વોપરીપણાની વાતોનો મેઘ વરસાવવા લાગ્યા.
આ વાતોમાં “અવતારમાત્ર એક પગે ઊભા રહીને મહારાજની સ્તુતિ કરે છે” એ વાક્ય બોલતાં બોલતાં તો સ્વામીશ્રી સ્વયં ઊભા થઈ ગયા અને તેઓએ એક પગે ઊભા રહી, બે હાથ ઊંચા કરવાના અભિનય સાથે સર્વોપરીપણાની સમજણ દૃઢાવી. તેઓનું આ અલૌકિક દર્શન પણ સૌ માટે અક્ષરધામનાં ભાથાં સમાન બની રહ્યું!
[બ્રહ્મસ્વરૂપ પ્રમુખસ્વામી મહારાજ: ભાગ ૫/૧૮૫]
Prasang
(3) Ek vāt suṇo Vrajvāsī re Puruṣhottam bolyā prīte
The Provisions for the Journey (Bhathu) to Akshardham
August 26, 1984. Pramukh Swami Maharaj arrived in Los Angeles from San Francisco. He first did darshan in the Whittier mandir. Then, after accepting a warm welcome in the Radha-Krishna mandir, he arrived at the top of Palm Springs mountain via ‘ropeway’ (Aerial Tramway - a cable car).
When one ascends, the environment changes - for both the mind and the world. The setting was scenic, so the devotees enjoyed the fresh air. Then, at a convenient spot, a satsang sabha was held. The swamis sat around Swamishri and started singing kirtans. Speeches related to the kirtans were also delivered.
At the end, Swamishri showered his blessings, “These were good talks of Maharaj’s supremacy. Whether you understand this today or whenever, there is no liberation until you understand it. Once this is understood, there will be no problems. When the water of the River Ganga flows toward Hardwar, it becomes so clear that one can see their reflection clearly. Similarly, when one develops firm faith in Shriji Maharaj, then one sees the light of Brahma; and when one realizes this firmly, then one endeavors for it without a care for the body. If one has doubts about where one is going to go, then one cannot go to Akshardham.”
Saying this much, Swamishri referred to one devotee and said, “Govind (Vaghasiya), have you seen Akshardham?”
“Yes, sitting in front of me!”
Swamishri started to laugh in response. The laughter seemed to confirm: “That is all one needs to understand.”
After Swamishri’s echoing laughter subsided, Swamishri once again started:
“When one believes one’s self is Akshar, then is Akshar(dham) far? One cannot see (the Akshardham) that is in the sky, and one does not believe in (the Akshardham) that is sitting here. If one believes in the manifest form, then one is sitting in Akshardham. When he comes in the human form, then he stands, sits, etc. just like a human; therefore, one does not believe. But one will attain Akshardham by believing in who we have attained. When one develops ātma-buddhi in Bhagwan and the Sant, then one is enlightened. You have gained a divine memory today. If one remembers at least this much, then this is the provision for the journey to Akshardham.”
Swamishri openly revealed his divinity in the midst of the cool breeze at the top of a mountain. The devotees ‘packed’ the vital talk into their hearts, for it was more beneficial to their life than the air.
After Swamishri’s blessings at 1:30 pm, the swamis started singing another kirtan: ‘Puruṣhottam bolyā prīte...’
Hearing the kirtan, Swamishri once again started to speak about the sagun and nirgun forms of Aksharbrahma and the supremacy of Shriji Maharaj. Swamishri said, “All of the avatars stand on one leg and extol the glory of Maharaj.” So saying, Swamishri stood up and stood on one leg, raised both his hands and demonstrated exactly how the avatars extol Maharaj’s glory. This darshan smruti also became the ‘bhathu’ of Akshardham.
[Brahmaswarup Pramukh Swami Maharaj: Part 5/185]