॥ શ્રી સ્વામિનારાયણો વિજયતે ॥
ભગવાન સ્વામિનારાયણનાં
॥ વચનામૃત ॥
વરતાલ-૧૪: વિમુખ જીવ ધર્મી જાણે તે ધર્મી નથી ને પાપી જાણે તે પાપી નથી
ઇતિહાસ
આ વચનામૃતના પ્રશ્ન અને ઉત્તર, બંનેમાં નવીનતા સમાયેલી છે. પ્રશ્ન પૂછનાર છે વડોદરાના વાઘમોડિયા રામચંદ્ર. તેઓ વિષે સાંપ્રદાયિક ગ્રંથોમાં આ રીતે ઉલ્લેખ મળે છે:
વડોદરાના રામચંદ્ર વૈદ્યને ડાકોરની પૂનમનો નિયમ હતો. પુત્ર ન હતો. તેથી પૂનમનો નિયમ રાખ્યો. હતો. તે શ્રીગૌડ વિપ્ર હતા. ગરીબની મફત દવા કરતા. ઉમરાવો નાડી જોયાના સો રૂપિયા આપતા. એવી નિત્ય તેમની ઘણી આવક હતી. પોતે ઉદાર હોવાથી દર મહિને પોતાની નાતના વિપ્રોને જમાડતા, દસ-બાર વિદ્યાર્થીને વૈદું ભણાવતા. ડાકોરમાં વિપ્રની હવેલીમાં ઊતરતા, ડાકોરમાં રહે તેટલા દિવસ દરરોજ રણછોડજીના બે વખત દર્શન અચૂક કરતા.
રણછોડજીની સમીપમાં બે ઓરડી હતી. તેમાં અધર્મઘટિત કામ થતું તેમના જોવામાં આવ્યું. તેથી અભાવ આવ્યો. પરિક્રમા કરવાની તેમણે બંધ કરી ને તાવ આવ્યો તેથી મુકામ પર આવ્યા. અગાશીમાં બેસી માળા ફેરવતા હતા ત્યાં આકાશવાણી થઈ, “ભગવાનનો તમારે ખપ હોય તો સ્વામિનારાયણ પ્રગટ ભગવાન છે. શ્રીનગર (અમદાવાદ) મંદિરમાં તેમના સંતો રહે છે તે તમને તેમનું સ્થાન બતાવશે.”
તેથી સાથેનાં મનુષ્યોને રજા દઈને સવારમાં બે-ત્રણ જણને સાથે લઈ, ઘોડે બેસી શ્રીનગરના મંદિરમાં આવીને સંતનાં દર્શન કર્યાં. અને કહ્યું, “લોકો જ્યાં ત્યાં દોડે છે પણ બધો લાભ અહીં છે.” એમ વિચાર કરી સંત સમીપે આવ્યા.
નિત્યાનંદમુનિ હતા તેને વૈદ્યે કહ્યું, “તમને જે ભગવાન મળ્યા છે તે મને મળે તેમ કરો.” ચાર-પાંચ દિવસ વૈદ્ય ત્યાં રહ્યા. સંતોએ ગઢપુર સુધી મુકામ કરવાના ગામ લખી આપ્યા. વૈદ્ય ગઢપુર આવ્યા. શ્રીહરિનાં દર્શન કર્યાં. શ્રીફળ અને રૂપિયો હાથ જોડી પગે લાગી મૂક્યા ને બોલ્યા, “મને નિયમ ધરાવો.” શ્રીહરિએ નિયમ ધરાવી તે સંબંધી વાત કરી.
પાંચ દિવસ વૈદ્ય ગઢપુરમાં રહ્યા. એક દિવસ વૈદ્યે રસોઈ કરાવીને શ્રીહરિ તથા સંતોને જમાડી પૂજા કરી. સંતની પણ પૂજા કરી વસ્ત્ર ઓઢાડ્યાં. પછી ચાલવાની રજા લીધી. શ્રીહરિએ ભજનાનંદ અને જયાનંદ વર્ણીને વડોદરા સુધી વૈદ્યની સાથે મોકલ્યા.
[હરિચરિત્રામૃતસાગર: ૨૨/૧૦૮-૧૧૧]
અહીં વૈદ્યના વૃત્તાંત પરથી જણાય છે કે તેઓ મુમુક્ષુ છે. પવિત્ર જીવન જીવનારા છે. કર્ણોપકર્ણ એવું સાંભળવા મળે છે કે તેઓ જે એક દુરાચારી મનુષ્યને ઓળખતા હતા તેને સત્સંગમાં આવતાં સમાધિ થયેલી. તેથી વૈદ્ય વિચારમાં પડી ગયા કે: “આ વ્યક્તિ વર્ણાશ્રમનો એકેય ધર્મ પાળતી નથી. છતાં તેને સમાધિ કેવી રીતે થઈ?” કારણ કે યમ-નિયમ તો સમાધિનાં આઠ સોપાનમાં પ્રથમ બે પગથિયાં છે. તેનું જ જેના જીવનમાં ઠેકાણું ન હોય તેને સમાધિ કેવી રીતે થઈ શકે?”
પરંતુ ઇતિહાસ એવું કહે છે કે એ દુરાચારીને લોકોએ ગામ બહાર તગેડી મૂકેલો. તેથી તે વગડામાં ઝૂંપડું બાંધીને રહેતો. એક વાર મહારાજના પરમહંસોને કોઈ વેરાગીએ મારેલા. તે ઘવાયેલા સંતોની સેવા આ વ્યક્તિએ કરેલી. તે સેવાના પ્રતાપે તેનાં પાપમાત્ર નાશ થઈ ગયેલાં અને તેને સમાધિ થયેલી.
આ વચનામૃતમાં શ્રીજીમહારાજ આ જ ઉલ્લેખ કરતાં કહે છે, “ધર્મશાસ્ત્રને વિષે જે વર્ણાશ્રમના ધર્મ કહ્યા છે તે થકી જે બાહ્ય વર્તતો હોય તેને સર્વ લોક એમ જાણે જે, ‘આ કુપાત્ર માણસ છે.’ અને તે કુપાત્રને ભગવાન કે ભગવાનના સંતનો જો હૈયામાં ગુણ આવે તો એને એ મોટું પુણ્ય થાય છે. અને વર્ણાશ્રમના ધર્મ લોપ્યા હતા તેનું જે પાપ લાગ્યું હતું તે સર્વે નાશ થઈ જાય છે અને તે જીવ અતિશય પવિત્ર થઈ જાય છે. માટે એને ભગવાનના સ્વરૂપમાં ચિત્ત ચોંટે છે ત્યારે સમાધિ થઈ જાય છે.”
આમ, આ વચનામૃતમાં પુછાયેલા પ્રશ્નની અને પ્રશ્ન પૂછનારની પાર્શ્વભૂમિકા આ રીતે મળે છે.
Both the question and answer in this Vachanāmrut are unique. Rāmchandra Vāghmodiā’s (of Vadodarā) characterization in Sampradāy’s scriptures is as follows:
Rāmchandra Vaidya (Ayurvedic doctor) of Vadodarā adhered to going to Dākor every Punam. He had no sons; so he had kept a belief of going to Dākor. He treated the poor for free; whereas wealthier people paid 100 rupees to have their pulse checked (i.e. diagnosis made). He had a substantial income; yet, being generous, he fed the brāhmins of his caste and taught Ayurvedic medicine to 10 or 12 students.
In Dākor, he stayed in the haveli for brāhmins and went for darshan of Ranchhodji twice a day without fail.
There were two rooms near Ranchhodji. Here, he witnessed an immoral act in this holy place, severely dampening his spirit. He stopped his circumambulation and became afflicted with a fever from the disturbing witnessed act. He sat in the loft of his residence and started chanting when he heard a voice from the sky, “If you have a desire for God, then Swāminārāyan is the manifestation of God today. His sādhus can be found in Amdāvād mandir. They can show you where He is.”
In the morning, he went to Amdāvād by horse with two or three others from his group and met the sādhus.
Nityānand Muni was present so the Vaidya requested, “I want to meet the God that you have attained.” The Vaidya stayed there four to five days. The sādhus then told him all the villages where he can spend the night on the way to Gadhadā. In this way, Rāmchandra came to Gadhpur and had darshan of Shriji Mahārāj. Offering a shrifal (coconut) and a rupee, he requested Mahārāj to give him niyams of a satsangi. Mahārāj talked to him about the ways of satsang.
He stayed in Gadhpur for five days. One day, he had food prepared and served Mahārāj and the sādhus and performed Mahārāj’s puja. He took leave of Mahārāj thereafter. Mahārāj had Bhajānand Swāmi and Jayānand Varni accompany him to Vadodarā.
[Haricharitrāmrut Sāgar: 22/108-111]
We can see that the Vaidya is a great mumukshu from his characterization. It has been passed by word of mouth that the person involved in the immoral act he witnessed later experience samādhi after coming into contact with satsang. This caused Rāmchandra Vaidya to question: This person does not observe any dharmas of varna and ashram; yet he experienced samādhi? Yam (restrain of one’s senses; living a pure life) and niyam (moral, spiritual discipline) are the first two steps of samādhi. How can one devoid of these experience samādhi?
But history says that this person was expelled from the village. He built a hut in a desolate place for shelter. One day, some pseudo-sādhus beat Mahārāj’s paramhansas. This person served the wounded sādhus. From this one pious act, all his sins were burnt and he experienced samādhi.
In His answer, Shriji Mahārāj says, “Everyone believes that one who infringes the dharma of one’s caste and āshram as prescribed in the scriptures is an ‘unworthy person’. However, if that unworthy person sincerely appreciates the virtues of God and His Sant, he earns great merits. As a result, the sins that he had committed by transgressing the dharma of his caste and āshram are eradicated, and his jiva becomes extremely pure. Thereafter, when his mind is fixed on God’s form, he attains samādhi…”
So the question and answer dialog background is the above historical account.