શિક્ષાપત્રી ભાષા
શ્લોક ૧૩૦ થી ૧૬૬
દોહા
મોટા મંદિર કરી મેં સ્થાપ્યા, લક્ષ્મીનારાયણ આદિ દેવ ॥
તેહ કૃષ્ણસ્વરૂપની, યથાવિધિયે કરજ્યો સેવ ॥૧૬૧॥
કૃષ્ણમંદિર માંહી આવે, ભૂખ્યો જો કોઈ જન ॥
આપી સનમાન આદરે, દેવું શક્તિ પ્રમાણે અન્ન ॥૧૬૨॥
વિદ્યાર્થી સારુ વિદ્યાશાળા, કરી રાખો પંડિત દ્વિજ સાર ॥
સદ્વિદ્યા ભૂમિપર વિસ્તરે, એ છે પુણ્ય અતિ અપાર ॥૧૬૩॥
અવધપ્રસાદ રઘુવીરની, પત્નીઓ તે ગુણનિધાન ॥
નિજપતિની આજ્ઞા થકી, કહે કૃષ્ણમંત્ર ત્રિય કાન ॥૧૬૪॥
ચોપાઈ
એમ વર્તે એહ અહોનિશ રે, નરને ન કરવો ઉપદેશ રે ॥
સમીપ સંબંધી વિના નર સંગ રે, કે દી ન બોલો ન અડો અંગ રે ॥૧૬૫॥
નહિ દેખાડવું વદન રે, એવી રીતે રહો નિશદન રે ॥
અવધપ્રસાદ ને રઘુવીર રે, તેની પત્નીઓ પરમ સુધીર રે ॥૧૬૬॥
કહ્યા વિશેષ ધર્મ એમ રહેજ્યો રે, મારી આજ્ઞા માની એહ લેજ્યો રે ॥
ગૃહસ્થ નર અમારા આશ્રિત રે, સુણો વિશેષ ધર્મની રીત રે ॥૧૬૭॥
સમીપ સંબંધ વિના જે વિધવા રે, નથી આજ્ઞા તેને અડવા રે ॥
માતા સુતા ભગિની યુવાન રે, તેને સંગે ન રહેવું બુદ્ધિમાન રે ॥૧૬૮॥
આપત્કાળ વિના એકાંત રે, ન રે’વું નરને એ સંઘાત રે ॥
તેમ પોતાની નારીનું દાન રે, ન કરવું કોઈને નિદાન રે ॥૧૬૯॥
વળી જે નારીનો કોઈ રીત રે, હોય નૃપશું વ્યવહાર નિત્ય રે ॥
તે નારીનો પ્રસંગ ન કરિયે રે, સર્વ પ્રકારે મનમાંહી ડરિયે રે ॥૧૭૦॥
આવે અતિથિ કોઈ આંગણે રે, પૂજો અન્નાદિ કે શક્તિ પ્રમાણે રે ॥
દેવકર્મ હોમાદિક જેહ રે, પિતૃકર્મ શ્રાદ્ધાદિક તેહ રે ॥૧૭૧॥
શક્તિ પ્રમાણે વિધિ સહિતે રે, જેમ ઘટે તેમ કરો પ્રીતે રે ॥
વળી માત પિતા ગુરુ હોય રે, અથવા રોગાતુર જન કોય રે ॥૧૭૨॥
તેની સેવા સદાય સુજાણ રે, કરો પોતાની શક્તિ પ્રમાણ રે ॥
નિજ વર્ણાશ્રમ ઘટિત1 સોઈ રે, કરો ઉદ્યમ આપશક્તિ જોઈ રે ॥૧૭૩॥
ખેડુ ગાય ધણવાળા હોય રે, રખે બળદ સમારતા2 કોય રે ॥
સામર્થીને સમય જોઈ લેવું રે, નર પશુનું ખર્ચ હોય જેવું રે ॥૧૭૪॥
તે પ્રમાણે અન્ન ધન ચારો રે, મારા જન સંગ્રહ કરો સારો રે ॥
રાખો એટલાં પશુ આંગણે રે, પાળી શકો સુખે જળ તૃણે રે ॥૧૭૫॥
ગાય બળદ ઘોડા આદિ પ્રાણી રે, ઝાઝાં રાખી દુઃખી ન કરો જાણી રે ॥
પુત્ર મિત્રાદિ સાથે વ્યવહાર રે, ધરા ધનનો કરો જે વ્યાપાર રે ॥૧૭૬॥
સાક્ષી સહિત લખાવી તે લીજે રે, એમ સમજીને વ્યવહાર કીજે રે ॥
પોતાના અને પારકા વિવાહના રે, પરઠ્યા3 હોય જે દામ દેવાના રે ॥૧૭૭॥
કરો લેખ સાક્ષીએ સહીત રે, કેવળ વાતની4 નહિ પ્રતીત5 રે ॥
પોતાની ઉપજ પ્રમાણ રે, કરવું ખરચ સહુએ સુજાણ રે ॥૧૭૮॥
થોડી ઉપજે ખરચ બહુ રે, જે કરે તે દુઃખી થાય સહુ રે ॥
ઉત્પન્ન ને ખરચ થાય જેહ રે, શુદ્ધ અક્ષરે લખવું નિત્ય તેહ રે ॥૧૭૯॥
ધન ધાન્યાદિક જે કમાઈ રે, પોતાની વૃત્તિ6 ઉદ્યમ માંઈ રે ॥
તેમાંથી દશમો ભાગ કાઢવો રે, તે શ્રીકૃષ્ણને અર્પણ કરવો રે ॥૧૮૦॥
હોય દુર્બળ દાસ જો કોય રે, આપે ભાગ તે વિશમો સોય રે ॥
એકાદશી આદિ વ્રત જેહ રે, જેને શાસ્ત્રપ્રમાણ છે તેહ રે ॥૧૮૧॥
તેને ઊજવવા7 શક્તિ પ્રમાણે રે, જેમ કહ્યું છે શાસ્ત્ર પુરાણે રે ॥
એને ઊજવ્યાનું ફળ અતિ રે, થાય મનવાંછિત પ્રાપતિ રે ॥૧૮૨॥
શ્રાવણ માસમાં શિવપૂજન રે, બીલીપત્રાદિકે કરો જન રે ॥
કરવું પોતે અતિ ઉલ્લાસે રે, નહિ તો કરાવવું કોઈ પાસે રે ॥૧૮૩॥
આચાર્ય ને શ્રીકૃષ્ણ મંદિરથી રે, ન લેવું કરજ8 કહું કથી રે ॥
આચાર્ય ને કૃષ્ણભુવન9 રે, ત્યાંથી વસ્ત્ર ઘરેણાં વાસન રે ॥૧૮૪॥
એ આદિ પોતાના કામ સારુ રે, ન માગવું એ વચન અમારું રે ॥
શ્રીકૃષ્ણ ગુરુ સાધુની પાસ રે, જ્યારે જાઓ દર્શને દાસ રે ॥૧૮૫॥
ત્યારે કોઈનું અન્ન ન ખાવું રે, એહ રીતે દર્શને જાવું રે ॥
હરિ ગુરુ સંતને સદન10 રે, ત્યાં ન લેવું જે પારકું અન્ન રે ॥૧૮૬॥
હરે પુણ્યને પારકું અન્ન રે, માટે ગાંઠનું11 ખાવું ત્યાં જન રે ॥
મજૂરની મજૂરી નિદાન રે, દેવા કહ્યું હોય ધન ધાન્ય રે ॥૧૮૭॥
કહ્યા પ્રમાણે આપવું પૂરું રે, આપિયે નહિ કેને અધૂરું રે ॥
આપ્યું કરજ ને વંશ આપણો રે, તેમ ત્રીજું કન્યાદાન ગણો રે ॥૧૮૮॥
તેને પંચમાં12 કરવું પ્રસિદ્ધ રે, છાનું રાખવું નહિ કોઈ વિધ રે ॥
દુષ્ટસંગે વ્યવહાર નવ કીજે રે, મારા દાસ સહુ સુણી લીજે રે ॥૧૮૯॥
હોય પોતાને રહેવાનું સ્થળ રે, ત્યાં આવે કઠણ કોઈ પળ રે ॥
શત્રુ રાજાથી ઉપદ્રવ થાય રે, લાજ ધન કાં તો પ્રાણ જાય રે ॥૧૯૦॥
એવા ગામ ગરાસને ત્યાગી રે, બીજા દેશમાં રહેવું સુભાગી રે ॥
તજી તર્ત જવું બીજે દેશ રે, સુખે હરિ ભજવા હમેશ રે ॥૧૯૧॥
ધનવાન સુણો દઈ ચિત્ત રે, ધર્માર્થ ધન વાવર્યાની રીત રે ॥
હિંસા રહિત વિષ્ણુસંબંધી રે, કરો યજ્ઞ યાગ13 રૂડી વિધિ રે ॥૧૯૨॥
વળી તીર્થ કે દ્વાદશી આદિ રે, હોય પર્વણી14 દિન ઇત્યાદિ રે ॥
તેમાં જમાડો બ્રાહ્મણ સંત રે, એમ પુણ્ય કરો બુદ્ધિવંત રે ॥૧૯૩॥
વળી ધનવાન જન સર્વ રે, કરો કૃષ્ણમંદિરે ઉત્સવ રે ॥
કાં તો સુપાત્ર બ્રાહ્મણ જોઈ રે, આપો બહુવિધિ દાન સોઈ રે ॥૧૯૪॥
મારાં આશ્રિત રાજા સુજાણ રે, વર્તો ધર્મશાસ્ત્ર પ્રમાણ રે ॥
નિજપુત્રસમ પ્રજા પાળો રે, સ્થાપો ધર્મ ધરામાં પાપ ટાળો રે ॥૧૯૫॥
વળી રાજા ને અંગ રાજ્યનાં રે, સાત છે સમજવા કાજનાં રે ॥
ચાર ઉપાય છ ગુણ જેહ રે, જાણવા યથાર્થપણે તેહ રે ॥૧૯૬॥
ચાર15 મૂક્યાનાં જે કોઈ સ્થાન રે, તેને જાણવાં જોઈ નિદાન રે ॥
વળી વ્યવહારના જાણનાર રે, જોઈએ સભાસદ16 નિરધાર રે ॥૧૯૭॥
જોવું મનુષ્ય દંડવા જેવું રે, જાણો મનુષ્ય ન દંડાય એવું રે ॥
એહ સર્વ લક્ષણે જાણવું રે, યથાર્થપણે પ્રમાણવું17 રે ॥૧૯૮॥
એ છે સર્વ રાજાઓની રીત રે, રાખો રાજા જે મારા આશ્રિત રે ॥
રહો સુવાસિની નારી સૌ પ્રીતે રે, નિજ વિશેષધર્મની રીતે રે ॥૧૯૯॥
જાણી પતિ ઈશ્વર સમાન રે, તેનું કરવું નહિ અપમાન રે ॥
અંધ રોગી દરિદ્ર હોય અતિ રે, હોય નપુંસક નિજપતિ રે ॥૨૦૦॥
તેને ઈશ્વર જાણી સેવવું રે, કે દી કઠણ વચન ન કે’વું રે ॥
બીજો પુરુષ રૂપાળો યુવાન રે, સારા ગુણવાળો ને સુજાણ રે ॥૨૦૧॥
તેનો પ્રસંગ સહજ સ્વભાવે રે, ન કરે પતિવ્રતા જે કા’વે રે ॥
પરપુરુષને ન દેખાડો રે, ઉર નાભિ સાથળ સંતાડો રે ॥૨૦૨॥
ઓઢ્યા વિના ઉઘાડું ન રહેવું રે, ભાંડ ભવાઈ નહિ જોવા જવું રે ॥
નિર્લજ્જ નારીનો સંગ ન કરીએ રે, નીચ નારીના સંગથી ડરીએ રે ॥૨૦૩॥
સ્વૈરિણી કામિની ને પુંશ્ચલી રે, તેનો સંગ ન કરવો વળી રે ॥
નિજપતિ જાય પરદેશ રે, વસ્ત્ર ઘરેણાં ન ધરવો વેશ રે ॥૨૦૪॥
પરઘેર જઈ ન બેસવું રે, વિનોદ વિલાસે18 ન હસવું રે ॥
સુણો વિશેષધર્મ વિધવા રે, પતિભાવે કૃષ્ણને સેવવા રે ॥૨૦૫॥
પિતા પુત્રાદિ સગાં સુમતિ રે, એની આજ્ઞામાં રહેવું અતિ રે ॥
કે દી ન રહેવું પોતાને વશ્ય19 રે, એમ વર્તવું અહોનિશ રે ॥૨૦૬॥
વળી સંબંધી વિના જે પુરુષ રે, તેનો ન કરવો કે દી સ્પર્શ રે ॥
હોય પોતે અંગે યુવાવતી20 રે, વળી યુવાન પુરુષ સંગતી રે ॥૨૦૭॥
અવશ્ય કાર્ય વિના તેહશું રે, ન બોલવું બીજા નર નેહશું રે ॥
ખોળે ધાવતો બાળક નાનો રે, તેને અડ્યાનો દોષ ન માનો રે ॥૨૦૮॥
જેવો પશુનો સ્પર્શ પ્રમાણો રે, તેવો નાના બાળકનો જાણો રે ॥
અવશ્ય કાર્યમાં વૃદ્ધ નર સાથ રે, નથી દોષ બોલ્યે અડે હાથ રે ॥૨૦૯॥
નિકટ21 સંબંધી વિના નર પાસ રે, ન કરવો વિદ્યાનો અભ્યાસ રે ॥
વ્રત ઉપવાસ કરી નિજ તન રે, કરવું વારમવાર દમન રે ॥૨૧૦॥