યમદંડ
કડવું ૧૬
પૂર્વછાયો
હવે સુણો સહુ શુભમતિ, કહુ કથા સુંદર સાર ॥
પ્રગટ પ્રભુ ભજ્યા વિના, પામે પ્રાણી દુઃખ અપાર ॥ ૧ ॥
સહે દુઃખ સોળે શહેરનાં, ભોગવે નરક અગણિત ॥
પછી ચાલે ચોરાશિયે, સુણો સહુ કહું તેની રીત ॥ ૨ ॥
ચોરાશી રાશિ દુઃખની, છે અતિ અતોલ અમાપ ॥
જેમાં જીવ જૂજવા, પામે છે પરિતાપ ॥ ૩ ॥
જેને માથે એહ દુઃખ છે, તે નથી સુખી લગાર ॥
કોણ ડાહ્યાં ભોળાં કહિયે, કોણ ગુણવંત ને ગમાર1 ॥ ૪ ॥
કોણ રંક રાજા કહિયે, કોણ શ્રીમંત ને શાહુકાર ॥
જેને માથે જન્મ મરણ છે, તે તો સર્વે એક જ હાર ॥ ૫ ॥
કોણ જોગી જતિ કહિયે, કોણ ત્યાગી તપસી તેહ ॥
ચોરાસીનું નવ ચૂકિયું,2 તો અમથો કલેશ એહ ॥ ૬ ॥
હાર્યો જીત્યો કોણ જાણિયે, કોણ સતી ને શૂરવીર ॥
દાતા દીન કેને કહિયે, જેને એહ દુઃખ છે શિર ॥ ૭ ॥
જેહ કષ્ટ કહેવાય નહિ, જિહ્વાએથી જરૂર ॥
ચવું3 ચારે ખાણ્યનાં, ભારે દુઃખ ભરપૂર ॥ ૮ ॥
અંડજ ઉદ્ભિજ સ્વેદજ જરાયુજ, ખરી એ ચારે ખાણ ॥
એકવીશ લાખ એક એકમાં, તેહ પિંડ ધરે પરિમાણ ॥ ૯ ॥
કિયાંક સુખી કિયાંક દુઃખી, તન સહે ત્રિવિધ તાપ ॥
શરીરધારી સુખી નહિ, સદા રહે શિર સંતાપ ॥૧૦॥
ચોપાઈ
શુભાશુભ કર્મ અનુસાર, પામે જીવ બહુ અવતાર ॥
લખ ચોરાશી ખાણો છે ચાર, ધરે તેમાં જૂજવા અવતાર ॥૧૧॥
અંડજ ખાણ્યનાં જે અવતાર, તેના કહેતાં તે ન આવે પાર ॥
સુખ થોડું ને દુઃખ અત્યંત, એવાં ધરવાં તન અનંત ॥૧૨॥
જળજંતુ અંડજ કહેવાય, તેના દુઃખનો થાહ ન થાય ॥
મત્સ્ય કચ્છ ક્રચલા કાતરણી, બીજી બહુ જાતી ન જાય વરણી ॥૧૩॥
કીડી મકોડી ક્રોળાં ગરોળાં, માખી મણિધર ટીડડાં બો’ળાં ॥
ભમર તમર આદિ ભણિયે, એ પણ અંડજમાંય ગણિયે ॥૧૪॥
એહ આદિ જે જંતુ અપાર, મરે ધરે ત્યાં લે અવતાર ॥
સુખ નહિ નહિ દુઃખ સરું, નિત્યે કષ્ટ પામે તિયાં નરું ॥૧૫॥
શીત ઉષ્ણ વળી તનત્રાસ, હર્ષ શોક સહે ભૂખ પ્યાસ ॥
આપથી સબળો દુઃખ આપે, પોતે પણ નિર્બળને સંતાપે ॥૧૬॥
એમ સુખ દુઃખ સહેતાં અપાર, જાય જન્મ લાખ અગિયાર ॥
ત્યારે જળ જંતુ જન્મ ટળે, સત્ય કહ્યું છે સંત સઘળે ॥૧૭॥
વળી કર્મ અનુસારે એહ, પ્રાણી પામે છે પંખીના દેહ ॥
સહે ત્રણ કાળના તે દુઃખ, પળ એક પામે નહિ સુખ ॥૧૮॥
સહે અમોઘ મેઘની ધાર, શીત ઉષ્ણનું દુઃખ અપાર ॥
ભૂખ પ્યાસમાં પીડાય બહુ, હર્ષ શોકમાં આતુર સહુ ॥૧૯॥
એમ દશ લાખ ધરે દેહ, ત્યારે અંડજથી મુકાય એહ ॥
અગિયાર દશ એહ કહ્યાં, મળી એકવીશ લાખ થયા ॥૨૦॥
એક અંડજ ખાણ્યનાં જાણો, સત્ય વાત સહુ પરમાણો ॥
ઉદ્ભિજમાં ધરે અવતાર, કહું સાંભળો તે નિરધાર ॥૨૧॥
ખરાં ખાંણ્ય ચારેનાં જે દુઃખ, પામે પ્રભુથી છે જે વિમુખ ॥
પ્રાણી આપ પાપ પ્રતાપે, પામે સ્થાવરનાં દેહ આપે ॥૨૨॥
ઝાડ પા’ડમાં ધરે શરીર, કૈક કલ્પ લગી રહે સ્થર ॥
બળે સળે કુઠારે કપાય, સિંચ્યાં વિના સમૂળાં સુકાય ॥૨૩॥
શીત ઉષ્ણ સુખ દુઃખ સહે, આવે જાય નહિ સ્થિર રહે ॥
વન વેલી ગુચ્છ ગિરિ તૃણ, થાય અગ્નિથી અચિર મરણ ॥૨૪॥
એમ એકવીશ લાખ વાર, પામે ઉદ્ભિજમાં અવતાર ॥
એમ લેતાં જન્મ પૂરા થાય, ત્યારે સ્થાવર દેહથી મુકાય ॥૨૫॥
પછી સ્વેદજ ખાણ્યે શરીર, ધરે અભાગી જીવ અચિર ॥
કર્યાં કર્મ થઈ તેને વશ, ધરે તન કૃમિ કીટ અવશ ॥૨૬॥
ચાંચડ માંકડ જૂજૂવા સવા, ગિંગોડી ઈતડીને કંથવા ॥
મોલો મચ્છર ધનાં માટલિયાં, એળ્યો શાળ્યો પુરાદિ મામલિયાં ॥૨૭॥
એહ દેહમાંહી નહિ સુખ, પામે પીડા પ્રભુના વિમુખ ॥
મુવા પછી શું નરકે જાય, એ તો જીવતાં છે નરકમાંય ॥૨૮॥
એમ સહેતાં સુખ દુઃખ શીશ, વીતે જન્મ લાખ એકવીશ ॥
ત્યાં સુધી રહે દુઃખી અપાર, પછી સ્વેદજથી કાઢે બા’ર ॥૨૯॥
વળી જરાયુજ ખાણ્યમાં જેહ, જીવ ધરે છે જૂજવાં દેહ ॥
નિજ કર્મ બંધે બંધાણો, ધરે પશુના જન્મને જાણો ॥૩૦॥
સુખ નહિ ને સંકટ ઘણો, કહ્યો ન જાય મુખથી તે તણો ॥
પડે પરવશ ને પરહાથ, બળે4 ગળે બાંધી ઘાલે નાથ5 ॥૩૧॥
જોડે છોડે વાળે તેમ વળે, મગાવે લગાવે પાય સઘળે ॥
આપે ખાવા પીવાને તો ખાય, નૈ’તો બાંધ્યા બાંધ્યા તે સુકાય ॥૩૨॥
પરભયથી ભાગતો ફરે, પાણી ન પિયે ચારો નવ ચરે ॥
કૈક ખીલે રહ્યાં છે બંધાઈ, અહોનિશ કીચવિચ્ચ માંઈ6 ॥૩૩॥
એમ નાનાં મોટાં પશુ પ્રાણી, સહે દુઃખ ભૂખ લિયો જાણી ॥
સત્તર લાખ વાર તન ધારે, છૂટે પશુના જન્મથી ત્યારે ॥૩૪॥
એહ દુઃખ જરાયુજનાં કહ્યાં, કહું બીજાં જે કહેવાનાં રહ્યાં ॥
ચારે ખાણ્યનાં દુઃખ કહું ચવી, જે જે જીવ આવ્યો છે ભોગવી ॥૩૫॥
પછી કર્મ અનુસારે એહ, પામે ચૌદ લાખ મનુષ્યના દેહ ॥
તેમાં પણ અષ્ટ પ્રકાર, સુણો સહુ કહુ નિરધાર ॥૩૬॥
કપિ નોળ ખિસકોલા કહિયે, રીંછ ને જળમાણસાં7 લહિયે ॥
એકલટંગાં ઘૂડમુખાં ગણું, અષ્ટમું તન તે મનુષ્યતણું ॥૩૭॥
તેમાં પણ છે બહુ પ્રકાર, સર્વે સરખા નહિ અવતાર ॥
ભાઉ ભીલ કસાઈ કલાર,8 પારાધી ફાંસિયા9 મચ્છીમાર ॥૩૮॥
મહામ્લેચ્છ10 નીચના જે દેહ, અતિ પાપમય તન તેહ ॥
એહ માંયલું આવે એક તન, તેણે ન થાય મોક્ષનું જતન ॥૩૯॥
કપિ આદિ કહ્યાં તન સાત, તેમાં તો નહિ મોક્ષની વાત ॥
અષ્ટમું દેહ મનુષ્યનું કા’વે, તેહ પણ જો પાપીનું આવે ॥૪૦॥
ન સરે અર્થ ન થાય કલ્યાણ, પાછી ચોરાશી ને ચાર ખાણ ॥
અથવા આવે જો ઉત્તમ તન, મળે કુસંગ તો મૂળગા દન11 ॥૪૧॥
દેશ કાળ ક્રિયા ધ્યાન જેહ, શાસ્ત્ર દીક્ષા મંત્ર સંગ તેહ ॥
એહ અવળાં હોય જો અષ્ટ, આપે આ લોકે પરલોકે કષ્ટ ॥૪૨॥
હોય સવળાં તો સરે કામ, પ્રાણી પામે શ્રીહરિનું ધામ ॥
એહ સવળાં તે સતસંગ, એહ અવળાં તે કહિયે કુસંગ ॥૪૩॥
સતસંગે કરી સરે કાજ, કુસંગે કરી નરક સમાજ ॥
જે જે દુઃખ થયાં થાશે અંગે, હમણાં દુઃખી તે પણ કુસંગે ॥૪૪॥
જે જે દુઃખ કહ્યાં સર્વે કથી, તે તો સૌ પામે છે કુસંગથી ॥
કુસંગ છે કારણ દુઃખનું, સતસંગ છે કારણ સુખનું ॥૪૫॥
કુસંગનો સંગ સહુ ત્યાગી, સર્વે હરિને ભજો સુભાગી ॥
કુસંગ તો કરશો મા કોઈ, જમપુરીનાં દુઃખને જોઈ ॥૪૬॥
કુસંગના ડરથી તો ડરવું, તો મટે જનમવું ને મરવું ॥
જન્મમરણનાં દુઃખ છે જેહ, તે તો કહી સુણાવ્યાં મેં તેહ ॥૪૭॥
તેહ સાંભળ્યું સૌએ સંકટ, વેઠ્યું જાય નહિ છે વિકટ ॥
તે સમામાં વીતે છે પ્રાણીને, તે તો મનમાં રહે છે જાણીને ॥૪૮॥
કહેવા જેવો નથી એહ સમો, ગમે તેવાં દુઃખ આવી દમો12 ॥
તે તો જાણે છે પોતાનો જીવ, કાં જાણે છે પરમ હેતુ પીવ13 ॥૪૯॥
એહ સમો છે અતિ આકરો, ખમ્યો ન જાય છે ખરાખરો ॥
એહ દુઃખ ટાળવા ઉપાય, કરવો સમજી સહુને સદાય ॥૫૦॥
તજી કુસંગ સત્સંગ કરિયે, તો ફરી ભવફેરા ન ફરિયે ॥
કહિયે વારે વારે શું કેટલું, કરવું સહુને પોતાનું ભલું ॥૫૧॥
સહુ જને આ કથા સાંભળી, કરવો સત્સંગ સર્વેને મળી ॥
કહે નિષ્કુળાનંદ નિરધાર, કહ્યું સર્વે વાતનું આ સાર ॥૫૨॥