યમદંડ
કડવું ૭
પૂર્વછાયો
આવું સાંભળી શ્રવણે, રખે ઉર વિચારતા એમ ॥
જીવ વસ્તુતાએ જડે નહિ,1 તો દુઃખ ભોગવશે કેમ ॥ ૧ ॥
વળી કોઈ કે’શો જીવ ઝીણો, વ્યોમથી અતિ વિશેષ ॥
અછેદ્ય અભેદ્ય અખંડ એહ, બળે સડે સૂકે નહિ લેશ ॥ ૨ ॥
વળી કોઈક એમ કહેશો, કહ્યો જીવ તે બ્રહ્મસ્વરૂપ ॥
કર્મ માયા કલ્પિત છે, કહ્યો આતમા એક અનુપ ॥ ૩ ॥
એમ જણ જણ પ્રત્યે જૂજવું, જો પરઠી કરશો પ્રમાણ ॥
તેહ ઉપર કહું સાંભળો, તમે સર્વે જન સુજાણ ॥ ૪ ॥
વિવિધ ભાતે વર્ણવી, કહુ જીવની સર્વે વાત ॥
શાસ્ત્ર સહુએ સત્ય કહ્યો, જીવ જૂઠો નહિ કોઈ ભાત ॥ ૫ ॥
જીવ જોતાં જો નવ જડે, તો સાધન સર્વે વ્યર્થ છે ॥
વંધ્યાસુતને વખાણે વગોવે, એમાં શિયો કહો અર્થ છે? ॥ ૬ ॥
શૂન્યસુમનની2 સ્રજ3 સારુ, અતિ આગ્રહ કોણ કરે ॥
શશશૃંગની4 શિબિકાયે,5 બેઠે ન બેઠે શું સરે? ॥ ૭ ॥
જપ તપ તીરથ જોગ જજ્ઞ, દાન પુણ્ય વ્રતવિધિ મળી ॥
કેને અરથે કરવું, પામનારો6 ન મળે વળી ॥ ૮ ॥
પુણ્ય પાપ પર પોતાનાં, સમજ્યામાં શું સાર છે? ॥
ન્યાયે અન્યાયે ન કરવું, એ પણ જૂઠો નિરધાર છે ॥ ૯ ॥
એમ આગમ અસત્ય થયાં, વળી વક્તા ન સમજ્યા વાત ॥
એ તો મત છે મૂરખનો, જીવ સાચો છે સાક્ષાત ॥૧૦॥
વેદાંતી વણસમજ્યે કહે, બ્રહ્મ હતો તે જીવ થયો ॥
એ પણ મોટો બાધ7 આવ્યો, તે પણ મર્મ નવ લહ્યો ॥૧૧॥
અછેદ્ય અભેદ્ય અખંડ એહ, અક્ષર બ્રહ્મ કે’વાય છે ॥
તેમાંથી આ જીવ ક્ષર્યો,8 એ કહેવાનો કાંઈ ન્યાય છે? ॥૧૨॥
વળી ભળશે જીવ જ્યારે બ્રહ્મમાં, ત્યારે કોઈક દિન ક્ષરશે ખરો ॥
ક્ષરણ સ્વભાવ બ્રહ્મમાં ખચીત,9 ત્યારે હર્ષ શોક શાને કરો ॥૧૩॥
વળી ઉચ્ચ નીચમાં અવતર્યો, જ્યાં સુખ નહિ દુઃખ અતિ ॥
ખર સૂકર શ્વાન સૃજવા,10 એવી કેમ આવી મતિ ॥૧૪॥
સુખ તજીને દુઃખ લેવું, એવું અજ્ઞાની પણ ઇચ્છે નહિ ॥
એ પણ વાત અસત્ય છે, જીવ સત્ય છે માનો સહિ ॥૧૫॥
વળી પરસ્પર પંચભૂતને, નથી વૈરબુદ્ધિ વપુધારીને ॥
આત્મા આત્મા એક છે, ત્યારે નાખે છે કેમ કેને મારીને ॥૧૬॥
અરિ મિત્ર તો અસત્ય છે, જ્યારે આત્મા તો છે એક ॥
એ તો વાણીનો વિલાસ છે, કહું હવે તેનો વિવેક ॥૧૭॥
જેમ નર આકાશમાં, અતિ ઊંચો કરે પ્રવેશ ॥
તેને આકાર અવનિ તણા,11 નજરે ન આવે લેશ ॥૧૮॥
પણ અવનિ પર એ છે ખરા, નથી અસત્ય આકાર એક ॥
નોખા નોખા નજરે, આવે છે એહ અનેક ॥૧૯॥
તેમ નિરવિકલ્પ સમાધિમાં, નથી આવતાં નજરે જોય ॥
પણ જીવ ઈશ્વર માયા વળી, એ સાચાં છે સહુ કોય ॥૨૦॥
માયા ઈશ્વર સત્ય છે, જાણો સત્ય છે જીવ જેહ12 ॥
અછેદ્ય અભેદ્ય અજનમા,13 નિત્ય નિરંશ કે’વાય તેહ ॥૨૧॥
તેને ત્રણ શરીર ત્રણ અવસ્થા, અને ત્રણ ધરે અભિમાન14 ॥
ત્રણ ગ્રંથિયે ગૂંથિયો, તેહ જાણો જીવ નિદાન ॥૨૨॥
હરખ શોકને તે ભોગવે, વાસનાએ જુક્ત એ જીવ ॥
જન્મમરણ સુખદુઃખમાં, રહે સંસૃતિ માંય સદૈવ ॥૨૩॥
શબ્દ સ્પર્શ રૂપ રસ ગંધ, મન બુદ્ધિ ચિત્ત અહંકાર ॥
એહ શરીર નવ તત્ત્વનું, જાણો જીવનું નિરધાર ॥૨૪॥
સ્વપ્નમાં જે જાય આવે, મૂરતિ માન શરીર ॥
સુખ-દુઃખને તે ભોગવે, મને માનજ્યો મહાધીર ॥૨૫॥
જેમ વહનિ વ્યાપે લોહમાં, જુદા પણ જણાયે નહિ ॥
તેમ જીવ અવસ્થા શરીરમાં, તદાત્મક15 રહ્યો થહિ ॥૨૬॥
ઘણ એરણ્યને વચ્ચે આવી, લોહ જેમ ઘડાય છે ॥
તેમ જીવ શરીર સંબંધે, માનો માર બહુ ખાય છે ॥૨૭॥
અનેક તન આવ્યાં ગયાં, વળી જશે આવશે અનેક ॥
દેહી16 નહિ દેહ વિના, એમ સમજી લેજ્યો વિવેક ॥૨૮॥
જેમ ભોયંગ અંગથી ઊતરે, કાંચળિયો કહું કોટ ॥
તોય અહિ તને આવે નહિ, જોને ખાલ્ય ઉતારતાં ખોટ ॥૨૯॥
એમ જીવને જાણજ્યો, જો તજે તન અનંત ॥
તોટો17 તોય આવે નહિ, મને માનજ્યો બુદ્ધિવંત ॥૩૦॥
એવી રીતે આગમમાં, જોઈ કહ્યો જીવ અખંડ ॥
તેને ઝાલી જાય છે, દિયે છે દુષ્કર18 દંડ ॥૩૧॥
આ તન તજતે અંગુષ્ઠમાત્ર, થાય ત્રણ તત્ત્વનું તન ॥
આકાશ વાયુ ને અગનિ, તેનું રૂપ બંધાય છે જન ॥૩૨॥
પછી તેને પંડ દેતાં, વળી વીતે છે દશ દન ॥
તેણે કરીને થાય છે, એક-મૂંઢા19 હાથનું તન ॥૩૩॥
પછી દિન અગિયારમે, ષટ ઊર્મિ વ્યાપે શરીર ॥
દ્વાદશ દિન સુધી રહીને, ચાલે તેરમે દિન અચીર ॥૩૪॥
સગાં સંબંધી સર્વે મેલી, ચાલ્યો એકીલો આપ ॥
સંગ ન ચાલી સંપત્તિ, ચાલ્યાં ભેળાં પુણ્ય ને પાપ ॥૩૫॥
આદર્યું તે અધવચ રહ્યું, થયું વચમાં વિવા’નું બારમું ॥
મનસૂબો મનમાં રહ્યો, થયું ચાલવાનું કારમું20 ॥૩૬॥
હાથ ઠાલે ને ભૂંડે હાલે, જીવ ચાલ્યો જમપુર મારગે ॥
અણતોળ્યાં દુઃખ આવિયાં, કહી કહી કહિયે ક્યાં લગે ॥૩૭॥
મનુષ્યલોકથી છ્યાસી સહસ્ર, જોજન ત્રણસો ત્રણ21 ॥
દક્ષિણ દેશમાં સંયમિની પુરી,22 વારિ વસુધા વચ્ચે ધરણ23 ॥૩૮॥
તિયાં જાવાનું થયું જીવને, ભેળું ભલું ભૂંડું ભાતું લહિ ॥
ખાવા લીધી સંગે ખરચી, જેમાં સુખનો લવલેશ નહિ ॥૩૯॥
વાટ વસમી વિકટ વળી, જિયાં ઓળખાણ નહિ આપણી ॥
પ્યાસ ભૂખનું કોણ પૂછે, દિયે માર બહુ સહુ ઘણી ॥૪૦॥
એહ મારગમાં જે ગામ છે, તેનાં તે કહું હવે નામ ॥
સોળ પુર છે દંડનાં, અને બીજાં તે અનેક ગામ ॥૪૧॥
પ્રથમ યમપુર૧ નામ છે, પુર સૌરી૨ બીજું જાણ ॥
વરિંદ્રપુર૩ ત્રીજું કહિયે, ગાંધર્વ૪ ચોથું વખાણ ॥૪૨॥
શૈલાગમ૫ પુર પાંચમું, ક્રૂર૬ પુર જાણો એ ષષ્ઠ ॥
ક્રૌંચ૭ પુર એ સપ્તમું, વિચિત્ર૮ પુર એ અષ્ટ ॥૪૩॥
નવમું પુર બાહ્વાપદ,૯ દશમું દુઃખદ૧૦ જે નામ ॥
નાનાક્રંદ૧૧ દશ એક છે, સુતપ્ત૧૨ દ્વાદશ ઠામ ॥૪૪॥
રૌદ્રપુર૧૩ એ તેરમું, પયોવર્ષણ૧૪ દશ ને ચાર ॥
શીતાઢ્યપુર૧૫ એ પન્નરમું, બહુ બહુભીતિ૧૬ ષોડશ વિચાર ॥૪૫॥
એ સોળ પુર છે દંડનાં, એક એક થકી કઠોર ॥
મંદભાગી એ મારગે ચાલ્યો, જેણે કીધાં કર્મ અતિ ઘોર ॥૪૬॥
હવે જે જે દુઃખ ભોગવશે, સહેશે શરીરે માર ॥
શ્રવણ દઈ સૌ સાંભળો, કહું કરી વિસ્તાર ॥૪૭॥
પાછો ન ફર્યો પાપ કરતાં, કર્યાં અઘ અતિ અગણિત ॥
તે જીવ ચાલ્યો જમપુરીએ, ભૂખ પ્યાસે ભૂંડી રીત ॥૪૮॥
જમદૂતે જોરે ઝાલીને, નાખી કંઠમાં કાળપાશ24 ॥
આયુધ ઉગામે મારવા, બહુ બહુ દેખાડે ત્રાસ ॥૪૯॥
ઊંધે તે માથે તાણિયો, તેણે પ્રાણી કરે છે પોકાર ॥
અઘવંતની એ સમે, કહો કરે કોણ વા’ર ॥૫૦॥
કરતાં બહુ કુકર્મને, પાછું વાળી પેખ્યું નહિ ॥
ભલું ભૂંડું પડશે ભોગવવું, એવું આંખ્યે તો દેખ્યું નહિ ॥૫૧॥
અંધ ધંધે25 આયુષ્ય ખોઈ, કરી કમાણી જો પાપની ॥
અભાગીને એ મારગે, સર્વે થઈ છે સંતાપની26 ॥૫૨॥
જેહ અર્થે આ મનુષ્ય દેહ, તેહ કારજ કીધું નહિ ॥
અવળાં આચરણ આચર્યો, તેહ ફળ લેતાં ફજેતી થહિ ॥૫૩॥
અલ્પ સુખને આશરી, કરી ઘણી ઘણી ઘાત ॥
એવો પાપી પ્રાણિયો, તે ચાલિયો જમ સંઘાત ॥૫૪॥
પૂરણ દુઃખમાં જૈ પડ્યો, જેનો કે’તાં ન આવે પાર ॥
નિષ્કુળાનંદ નિશ્ચય કહે, સત્ય માનજ્યો નરનાર ॥૫૫॥