યમદંડ
કડવું ૨
પૂર્વછાયો
જે રીતે આ જીવને, વીતે છે વસમી વાર ॥
ગહન ગતિ ગર્ભવાસની, તે કહું કરી વિસ્તાર ॥ ૧ ॥
મોટા મુનિએ મળી કર્યો, સર્વે નરકનો નિરધાર ॥
તેથી અધિક દુઃખ ઉદરે, જેનો કહેતા તે નાવે પાર ॥ ૨ ॥
જોગી જતિ તપસી ઋષિ, જે જે મોટા કહેવાય ॥
એહ દુઃખને સાંભળી, સહુ કંપે છે મનમાંય ॥ ૩ ॥
દેવ દાનવ મુનિ માનવી, સુખે બેઠા કરે છે વિલાસ ॥
જન્મમરણ દુઃખ જ્યાં લગી, નથી સાંભરતો ગર્ભવાસ ॥ ૪ ॥
ભૂપ અનુપમ રાજ્યને, વળી ભોગવે છે ભલી ભાત ॥
તે પણ કંપે છે તનમાં, સુણી ગર્ભવાસની વાત ॥ ૫ ॥
ભોંણ1 કોટડી ભાગશી,2 તેમાં રુંધી રાખે દિનરેણ3 ॥
પણ ઉદર સમ એકે નહિ, સહુ સમજજ્યો પરવેણ4 ॥ ૬ ॥
ચોપાઈ
ઉદરમાં જે અતિ ઘણું દુઃખ, નવ માસ સુધી નહિ સુખ ॥
ઊંધે શીશે લટકાવે લઈ, તિયાં દુઃખ તણો તે પાર નઈ ॥ ૭ ॥
તપે જઠરા તાપ અપાર, બળે દેહ ને કરે પોકાર ॥
દાઝે દેહ અતિ અકળાય, કોમળ તને તે કેમ સે’વાય ॥ ૮ ॥
તેહ તાપે તરફડે પ્રાણી, જાણ્યું થાશે આ દેહની હાણી ॥
નરકખાડથી5 નરસું ઠેકાણું, એથી બીજું શું હું ભૂંડું વખાણું ॥ ૯ ॥
શુભ અશુભ આહારનો રસ, એહ મુખમાં આવે અવશ ॥
પરુ પાચને રુધિર પીવું, મળ મૂત્ર મધ્યે તે રહેવું ॥૧૦॥
ઊનું ટાઢું કોયેલું કસાયું, જે જે અન્ન જનનીએ ખાયું ॥
તેને સ્પર્શે પીડાય છે તન, એહ દુઃખે દુઃખી રાતદન ॥૧૧॥
ખારું ખાટું કડવું બળેલ, સડ્યું બગડ્યું અન્ન ઊતરેલ ॥
એવું જમે જનની6 જે વાર, લાગે ગર્ભને અંગે અંગાર ॥૧૨॥
મરચું મરી અજમો ને રાઈ, સૂંઠ સંચળ કરિયાતું કહેવાય ॥
એવું એવું માતા જ્યારે જમે, તેનું દુઃખ બાળકને દમે7 ॥૧૩॥
કાચું કોરું લૂખું દુઃખકારી, ખાય પેટ ભરીને મેતારી8 ॥
ઊનું તાઢું પિયે પાણી જ્યારે, અતિ પિડાય છે બાળક ત્યારે ॥૧૪॥
કોઈક ખાય છે લસણ ડુંગળી, ન ખાધાનું ખાય છે તે વળી ॥
તેનો રસ પડે તન પર, તેણે સુખ નથી પલ ભર ॥૧૫॥
રમે ભમે માતા લડથડે, ઘણું દુઃખ તે ગર્ભને નડે ॥
અતિ અશુચિનું9 જે અગાર,10 જીવ પડિયો તેહ મોઝાર ॥૧૬॥
મહા દુર્ગંધ મધ્યે ઘર રહેવા, ઘડી એક નહિ સુખ લેવા ॥
ધાતુ સપ્તનો ભર્યો ભંડાર, રાત દિવસ કરે એ આહાર ॥૧૭॥
જીવ જંતુ તિયાં વસે જોઈ, ડસે દેહને પિયે છે લોહી ॥
મોટા જંતુ ફાડી રહ્યાં મુખ, રાત દિવસ દિયે બહુ દુઃખ ॥૧૮॥
તેને દુઃખે નાસવાને જાય, નાસી ભાગી તે કિયાં જવાય ॥
જેમ લટકે વડે વાગોળ્યું, એથી દુઃખ સહે અણતોળ્યું ॥૧૯॥
વાયુ વડે બહુ ડોલે ડાળ, પામે દુઃખ વાગોળ્ય તેમ બાળ ॥
ઊઠે બેસે ને ચાલે છે માતા, ત્યારે કેમ રહે સુખ શાતા11 ॥૨૦॥
ચડે જેમ કોઈ નર ચગડોળ, રાત દિવસ રહે એમ રોળ12 ॥
પેરે પેરે13 પીડે એમ દુઃખ, તે તો કહેતાં આવે નહિ મુખ ॥૨૧॥
ન દીસે દિશ અતિ અંધકાર, બા’રે નિસરવા ન સૂઝે દ્વાર ॥
રાત દિવસની ન પડે ગમ, સહ્યું ન જાય દુઃખ વિષમ ॥૨૨॥
કઠણ કષ્ટ ને કાયા કોમળ, જુગ જેવડી વીતે છે પળ ॥
ત્રાહિ ત્રાહિ ત્યાં કરે પોકાર, સ્વામી કરજ્યો મારી સાર ॥૨૩॥
આ દુઃખથી જો અળગો થાઉં, તો હેતે ગુણ તમારા ગાઉં ॥
સર્વે રીતે તમારે શરણ, રહું હરિ દુઃખના હરણ ॥૨૪॥
શ્રવણે સુણું તમારી કથા, બીજું ન બોલું મુખથી વૃથા14 ॥
નયણે નીરખું તમારું રૂપ, ત્વચાયે તમને ભેટું ભૂપ ॥૨૫॥
કરે કરું તમારી જ સેવ, હૃદયે સ્મરું શ્રી હરિદેવ ॥
રસનાએ રાખું તમારું નામ, શ્વાસ ઉચ્છવાસે સંભારું શ્યામ ॥૨૬॥
ચરણે શરણે તમારે હું આવું, નખશિખ અંગ એમ વર્તાવું ॥
કોલબોલ કરું હું કરાર, બહુનામી કાઢો મને બા’ર ॥૨૭॥
એમ થયું ઉદરમાં જ્ઞાન, તે જ્ઞાનના દેનાર ભગવાન ॥
તૈયે જીવે કરી અરદાસ,15 કહ્યું છોડાવો પ્રભુ ગર્ભવાસ ॥૨૮॥
દયા કરોને દીનદયાળ, બદ્રીપતિ તમારો હું બાળ ॥
એમ અરજ ઉદરમાં કરી, ત્યારે હુકમ કીધો છે હરિ ॥૨૯॥
અતિ દયાળુ દીનપ્રતિપાળ, આરતવાનની16 લીધી સંભાળ ॥
શ્રવણે જેને દયાનો વાસ, સુણ્યાં વચન જે કહ્યાં દાસ ॥૩૦॥
જેની દષ્ટ અમૃતે ભરી, ન જોયા દોષને દયા કરી ॥
પ્રસૂતિના વાયુને પ્રેરી, ટાળી પીડા ગર્ભવાસ કેરી ॥૩૧॥
કર્યો હુકમ ને ખોલ્યું દ્વાર, આપી આજ્ઞા ઊઘડિયું બાર ॥
જન્મસમે કરી હરિએ જતન, સુધુ સમું17 રાખ્યું એનું તન ॥૩૨॥
અતિ કષ્ટમાં કરી એની સા’ય, જે કષ્ટ મુખથી કહ્યું ન જાય ॥
જન્મ તણું છે દુઃખ વિકટ, જોર18 કઠોર છે યોનિસંકટ ॥૩૩॥
કનક તણો જેમ તાણે તાર, તેથી વસમો લેવો અવતાર19 ॥
જેમ પીલે ચીચુમાં20 શેરડી, તેથી કઠણ ઘણી એહ ઘડી ॥૩૪॥
જેમ ભીડે સકંજે21 કપાસ, એથી તજવો કઠણ ગર્ભવાસ ॥
અંગ ભીંસાણું ચંપાણું ભારે, જ્યારે કાઢ્યો ઉદરથી બા’રે ॥૩૫॥
તાણી પરાણે કાઢિયો બા’ર, એવે દુઃખે થયો અવતાર ॥
શ્વાસ ઉશ્વાસે ભરાણી છાતી, પામ્યો પીડા કહી નથી જાતી ॥૩૬॥
અતિ અસોયો22 થયો અચેત , આવ્યો વીંટ્યો મળ મૂત્રે સમેત ॥
ખરડ્યો નરકે સર્વ ખાટલો, તેમાં નાખ્યો જરાક જેટલો ॥૩૭॥
પામ્યો શાંતિને થયું છે સુખ, વીસરી ગયું ગર્ભનું દુઃખ ॥
આવ્યો બા’રે ને થયું અજ્ઞાન, ઉદરમાંહી જે હતું જ્ઞાન ॥૩૮॥
ઉદરમાંહી જે હતી અસાધ્ય, આવ્યો બા’રેને વીસરી વ્યાધ23 ॥
જેમ ભૂલ્યો ગોવિંદના ગુણ, તેમ સારી શીખ આપે કુણ ॥૩૯॥
જિયાં એણે લીધો અવતાર, તે તો સ્વારથી સહુ નરનાર ॥
પુત્ર આવ્યો જાણી પામ્યા આનંદ, હર્ષ વધાઈ કરે કુળવૃંદ ॥૪૦॥
વાજે વધાઈ આનંદે ભરી, મોટી મે’ર કુળદેવે કરી ॥
માતા કહે મુને પાળશે, પિતા કહે ચિંતા ટાળશે ॥૪૧॥
ભાઈ કહે થઈ બીજી બાં’ય, કહે કુટુંબી કરશે સહાય ॥
બેન કહે કરશે કંચવો,24 ફુઈ કરે મનોરથ નિત્ય નવો ॥૪૨॥
આપ સ્વાર્થે બાંધી એમ આશ, જેમ રચ્યો પારધીએ પાશ ॥
સહુ સહુને આશા જૂજવી, તન જતન કરે નિત્ય નવી ॥૪૩॥
ખાનપાને કરી પોષે દેહ, થાય મોટો આપે સુખ એહ ॥
એમ કરતાં થયાં વર્ષ પંચ, રમવા કારણ આપ્યો સંચ25 ॥૪૪॥
અનેક વિધિ શીખવી અન્ય, ન શીખવ્યું હરિનું ભજન ॥
જેણે કરી ભૂલે ભગવાન, એવું સમજાવ્યું સર્વે જ્ઞાન ॥૪૫॥
કૂડ કપટ ને ઘણી ઘાતો, તેની કહી સમજાવી વાતો ॥
છળ છેતર દગા દયાહીણ, એમાં કર્યો પૂરો પરવીણ ॥૪૬॥
પેચ પાખંડ પરધન લેવું, અનેક રીતે શીખવ્યું એવું ॥
ચોરી હિંસા કરવી હંમેશ, આપ્યો સહુએ એવો ઉપદેશ ॥૪૭॥
તીર્થ વ્રત સાચા સાધુનો સંગ, તે સહુમાંથી કર્યો મનભંગ26 ॥
દાન પુણ્ય કરિયે નહિ કે દી, મળે ધન તો લૈયે માથું છેદી ॥૪૮॥
એવી શિખામણ સહુએ દીધી, મૂઢમતિએ માની તે લીધી ॥
થયો મોટો દિયે બહું દોટું, ક્ષણક્ષણમાં હસે રુવે ખોટું ॥૪૯॥
કૂદે ફાંદે ભરે મોટી ફાળ, બીવે બિવરાવે બીજા બાળ ॥
ખાધા પીધાનો નિયમ ન મળે, વણ અર્થે વિચરે સઘળે ॥૫૦॥
લાભ વિનાની કરે છે લવાની,27 થયો કુળમાં મોટો કવાની28 ॥
વિના સ્વારથે વસાવે29 વેર, મારે ઝીણા જીવ નહિ મેર ॥૫૧॥
આળ્યે આળ્યે30 કરે છે અનર્થ, એમ જાય છે જનમ વ્યર્થ ॥
એમ કરતાં આવે યૌવન, ત્યારે પ્રિય લાગે પ્રમદા31 ને ધન ॥૫૨॥
એ વિના બીજું વા’લું નહિ કાંઈ, રાત દિવસ રાચ્યો એહ માંઈ ॥
એને અર્થે અનરથ કરે, ઊંધું અવળું કરતાં ન ડરે ॥૫૩॥
મન રહે દામ વામે મોઈ, એમ બેસે આવરદાને ખોઈ ॥
યમપુરીએ જાવાને કાજ, સજે એવા સરવે સમાજ ॥૫૪॥
જેમ જેમ અધિકું થાય પાપ, તેમ તેમ રાજી રહે આપ ॥
જોબનમાં જોર જુલમે, કરે તેમ જેમ મનને ગમે ॥૫૫॥
નરતને ન કરવા જેવું, પાપી પાપ કરે નિત્ય એવું ॥
પામી જોબન કરે છે જેહ, કહે નિષ્કુળાનંદ કહું તેહ ॥૫૬॥