વિશ્રામ ૧૯
પૂર્વછાયો
વળી સુણો વરતાલની, શુચિ સીમ વિષે જે સ્થાન;
જ્યાં જગજીવન વિચર્યા, ભયભંજન શ્રીભગવાન. ૧
ચોપાઈ
ગામથી દિશા નૈરુતમાંય, ધના નામે તળાવ છે ત્યાંય;
હરિ ત્યાં બહુ નાહ્યા ઉમંગે, કોઈ વાર રંગાયેલે અંગે. ૨
એક વાર શ્રીધર્મકુમાર, માફો જોડાવી કીધો તૈયાર;
મુક્તાનંદાદિ સદ્ગુરુ જેહ, માવે માફામાં બેસાર્યા તેહ. ૩
શ્રીજી પોતે તો સારથી થયા, નાવા ધના તળાવે તે ગયા;
હાંક્યો અર્જુનનો રથ જેમ, હાંક્યો સંત તણો રથ તેમ. ૪
તે તળાવનું જાણવું આમ, બીજું ચંદનતળાવડી નામ;
પગી જોબને જગ્યા તે જોઈ, ઘણીવાર ત્યાં દીધી રસોઈ. ૫
શાવજી કૂવો છે વળી સારો, કરતા પ્રભુ ત્યાં તો ઉતારો;
પછી ત્યાંથી સજી અસવારી, આવતા વરતાલ મુરારી. ૬
તેની પાસેનાં ખેતર જેહ, પ્રભુચરણ અંકિત છે એહ;
સંતમંડળ પણ ત્યાં ઉતરતાં, દીનબંધુનાં દર્શન કરતાં. ૭
પધરાવ્યા લક્ષ્મીપતિ જ્યારે, પગી જોબન ભક્તે તે વારે;
શાવજીકૂવાથી તો દક્ષિણમાં, કર્યું ખેતર ભેટ તે ક્ષણમાં. ૮
પગી સાથે તે જોવાને કાજ, સંતસહિત ગયા મહારાજ;
બહુ રાજી થયા હરિ જોઈ, દીધી ત્યાં તે પગિયે રસોઈ. ૯
આખા ખેતરમાં પ્રભુ ફર્યા, અડવાણે1 પગે જ વિચર્યા;
વળી એમ બોલ્યા અવિનાશ, તમે સાંભળો જોબનદાસ. ૧૦
અર્પ્યું ઠાકોરને આ રુપાળું, નામ આજથી ઠાકોરવાળું;
રાજી થૈ બોલ્યા સૌ તતખેવ, જય લક્ષ્મીનારાયણદેવ. ૧૧
દિશા નૈરુત2 મંદિર થકી, એક વત્સાતળાવ છે નક્કી;
દુર્ગપુરે જતાં એકવાર, તહાં બેઠા’તા ધર્મકુમાર. ૧૨
ઘણી કેરિયો ત્યાં ભેટ આવી, નાથે સંતોને દીધી વેં’ચાવી;
એક કર્ણાપગી તણો કૂવો, બીજો અંટોળદાસનો જૂવો. ૧૩
ત્રીજો જંડિયો જે કહેવાય, ફાજીવાળો તે ચોથો ગણાય;
તેને બોરડીવાળો કહે છે, કૂવા સર્વે પ્રસાદીના એ છે. ૧૪
ગંગાજળિયો કુવો છે પ્રસિદ્ધ, પ્રભુયે તેને પાવન કીધ;
ત્યાં થકી સભામંડપ જ્યાં છે, જગ્યા સર્વે પ્રસાદીની ત્યાં છે. ૧૫
મંદિરેથી જે ઉત્તરભાગ, બન્યો જ્યાં છે નારાયણબાગ;
જુઓ જગ્યા તહાં સુધી જે છે, હરિચરણથી અંકિત એ છે. ૧૬
ગામ પટેલ આદિકે જ્યારે, આપી તે બાગની ભૂમિ ત્યારે;
શ્રીજીએ કહ્યું દાદાગુરૂને, કરી બાગ શોભાવો આ ભૂને. ૧૭
પ્રભુતાનંદજી સંત જેહ, કહેવાતા દાદાગુરુ તેહ;
કૂવો ખોદાવ્યો શ્રીજીયે ત્યાંય, નાહ્યા તે જળથી હરિરાય. ૧૮
સ્નાનનું જળ તે બધું રાખ્યું, દાદાગુરુયે તે કૂપમાં નાંખ્યું;
તહાં બાગ બનાવિયો સારો, દેખી બોલિયા ધર્મદુલારો. ૧૯
આનું નામ નારાયણબાગ, નારાયણ કૂપ જાણો આ જાગ;
બાગ તે સ્થળમાં મન ભાવ્યો, પ્રભુયે પાસે રહીને કરાવ્યો. ૨૦
તેનાં ફળ પરમેશ્વર જમ્યા, જમતાં જનને મન ગમ્યા;
આજ મંદિર છે જેહ ઠામ, હતો તે સ્થળમાં તે આરામ.3 ૨૧
તહાં ધર્મશાળા દિસે જ્યાંય, તેમાં ઉત્તમ ઓટો છે ત્યાંય;
તહાં બેસી જમ્યા છે જીવન, તે તો જાણે છે સૌ મુનિજન. ૨૨
નારાયણબાગની ભૂમિ જેહ, જાણો સર્વે પ્રસાદીની તેહ;
મીઠો કૂવો છે બાગ બહાર, પ્રસાદીનો સદા સુખકાર. ૨૩
ત્યાંથી વાયુની દિશા મોઝાર, હતું ધારુ તળાવ તે ઠાર;
પંચોતેરાની સાલમાં તેહ, આપ્યું ગામ પટેલોએ એહ. ૨૪
અગ્નિખૂણની આપી જમીન, અતિ પ્રેમ વિષે થઈ લીન;
પ્રભુયે તે કરી અંગિકાર, અનુકંપા4 કરીને અપાર. ૨૫
તે તળાવ વિષે જળ કાજે, ખોદાવ્યો વિરડો મહારાજે;
કર્યો ઓટો તળાવની પાળે, સભા ત્યાં ભરતા તેહ કાળે. ૨૬
તેથી પ્રથમ તો જ્યાં જ્ઞાનબાગ, સભા ભરતા ભાળી ભલો ભાગ;
અગન્યાએંશીનું વર્ષ આવ્યું, ત્યારે ધારુ તળાવ ખોદાવ્યું. ૨૭
હતું ઝાડ કદંબનું ત્યાંય, તેને થડ બેસતા જગરાય;
ચાલતું જે ખોદવાનું કામ, જોતા ત્યાં રહી સુંદરશામ. ૨૮
પૂર્વછાયો
એક સમે અક્ષરપતિ, ભાઈ રામપ્રતાપ સહીત;
કદંબ તળે ઉભા હતા, તેનું પ્રેમસખીયે કર્યું ગીત. ૨૯
ચોપાઈ
મધ્યભાગ તળાવનો જ્યાંય, ઝાડ કોઠીતણું હતું ત્યાંય;
તહાં જૈ બેસતા ઘનશ્યામ, જોતા ખોદ્યાનું ચાલે તે કામ. ૩૦
તેહ જગ્યાનું માહાત્મ્ય જાણી, અતિ અંતરમાં મુદ આણી;
ભગવત્પ્રસાદે ભલી રીતે, એક ઓટો કરાવ્યો છે પ્રીતે. ૩૧
દક્ષિણાદે કાંઠે આંબા બે છે, પ્રભુજીની પ્રસાદીના તે છે;
ત્યાંથી દક્ષિણમાં બીજા બેય, આંબા તે પ્રસાદી તણા છેય. ૩૨
ગોમતી કામ ચાલતું જ્યારે, એક ઝૂંપડી ત્યાં કરી ત્યારે;
રહેતા તહાં માધવદાસ, તેમાં પોઢ્યા જમ્યા અવિનાશ. ૩૩
માટે તે અતિ ઉત્તમ સ્થાન, જહાં બેઠા ઘણું ભગવાન;
જ્યારે આવી એકાશીની સાલ, માસ ચૈત્ર વસંત રસાળ. ૩૪
સચ્ચિદાનંદ સ્વામી ત્યાં આવ્યા, દ્વારિકા થકી ગોમતી લાવ્યા;
સ્થિર ધારુતળાવમાં સ્થાપી, પ્રાપતી પ્રભુપદ તણી આપી. ૩૫
ત્યારે અદભૂત ઉત્સવ કીધો, ડંકો જીતનો દેશમાં દીધો;
તેહ દિવસથી ત્યાં જ હંમેશ, સજતા સભા શ્રીપરમેશ. ૩૬
છત્રી ગોમતીથી પૂર્વે જે છે, અતિશે જ પ્રસાદીની એ છે;
ત્યાંથી ઉત્તરમાં ખીજડો છે, દશરા દિને તેને પૂજ્યો છે. ૩૭
છત્રીથી તો આથમણે કિનારે, હતી રાયણો બે અતી ભારે;
તહાં પણ પ્રભુ બેસતા ક્યારે, કામ થાતું તળાવનું જ્યારે. ૩૮
ત્યાંથી પંદર પગલાં ઉત્તરમાં, હતી કોઠી ત્યાં તે અવસરમાં;
પ્રભુ જૈ બેસતા તેને છાંયે, પૃથ્વી કીધી પ્રસાદીની ત્યાંયે. ૩૯
ગોમતી તણે ઉત્તર તીર, એક આંબો છે ગેર ગંભીર;
બિરાજ્યા છે તહાં બહુનામી, અક્ષરાતીત અંતરજામી. ૪૦
ગોમતી થકી વાયવ્ય ભાગ, રુડો છે ત્યાં રઘુવીરબાગ;
પગી જોબન આદિક તણાં, હતાં ખેતર ત્યાં કણે ઘણાં. ૪૧
વૃષનંદન ત્યાં વિચર્યા છે, બધા ખેતરમાં તે ફર્યા છે;
બાગથી જે આથમણો છે કૂવો, ત્યાંથી પૂર્વદિશા જઈ જુઓ. ૪૨
હતો આંબો ત્યાં એક રૂપાળો, ગેર ગંભીર વિસ્તારવાળો;
તહાં વર્યાળી બાઇયે આવી, હિંદુસ્તાનની રસોઈ બનાવી. ૪૩
જમ્યા ભાવસહિત ભગવંત, જમાડ્યા વળી સર્વે સુસંત;
પોંક બાજરી આદિક કેરો, જમ્યા બાગમાં હરિ બહુ ફેરો. ૪૪
ગોમતીથી ઇશાનમાં જુવો, પગી સુંદરનો ત્યાં છે કૂવો;
જઈ નાહ્યા છે શ્રીહરિ ત્યાંય, રંગખેલ કરી ગામમાંય. ૪૫
એહ આદિક અગણિત સ્થાન, વિચર્યા છે અહિં ભગવાન;
જે જે મારી સ્મૃતિ વિષે આવ્યાં, મુખ્ય મુખ્ય મેં તમને સુણાવ્યાં. ૪૬
ઉપજાતિવૃત્ત (યાત્રાળુના ધર્મ વિષે)
જ્યાં જ્યાં ફર્યા કૃષ્ણ કૃપાળુ નાથ, જ્યાં જ્યાં ફર્યા સંત મહાંત સાથ;
તે સ્થાન તો ઉત્તમ તીર્થ થાય, પવિત્ર તે તીર્થ વિષે થવાય. ૪૭
રજે જળે થાય પવિત્ર તન, માહાત્મ્યથી થાય પવિત્ર મન;
જે તીર્થયાત્રા કરવા જ જાવું, માહાત્મ્ય તેનું સુણવા ચહાવું. ૪૮
માહાત્મ્ય મધ્યે શુભ હોય જ્ઞાન, અનિત્યને નિત્ય તણું નિદાન;
તે જ્ઞાનથી તો પ્રભુભક્તિ ભાવે, વૈરાગ્ય તો અંતર માંહિ આવે. ૪૯
તો વાસના અંતરમાંથી તૂટે, તેથી જ ભારે ભવબંધ છૂટે;
તીર્થે જઈ જ્ઞાન લીધું ન લેશ, તો ગંગમાં ગર્દભનો પ્રવેશ. ૫૦
જો તીર્થ માટે ઘર છોડી ચાલે, તો બ્રહ્મચર્યાદિક વ્રત પાળે;
જો તે ન પાળે ફળ તો ન પામે, તીર્થે કરે તે દૃઢ પાપ જામે. ૫૧
જે અન્યક્ષેત્રે કૃત પાપ હોય, તે તીર્થ કીધાથી રહે ન કોય;
જો તીર્થમાં પાપ કદી કરાય, તે કોઈ કાળે નહિ રે છુટાય. ૫૨
તીર્થે જઈને પરઅન્ન ખાય, તેને જ તે તીર્થનું પુણ્ય જાય;
તીર્થે જવું ત્યાં જમી એકવારે, ભોંયે પથારી કરવી જ ત્યારે. ૫૩
તીર્થે જવું ત્યાં સુણવી કથાય, જવા ન દેવી ઘડિયે વૃથાય;
જઈ વળી તીરથ ભૂમિમાંઈ, ધંધો બીજો તો કરવો ન કાંઈ. ૫૪
જગ્યા પ્રસાદી વીણ જેહ હોય, જવું ન જોવા શુભ હોય તોય;
નટાદિના ખેલ તહાં ન જોવા, જો તીર્થ જઈયે નિજપાપ ખોવા. ૫૫
તીર્થે જવું સદ્ગુરુ ગોતવાને, તીર્થે જવું તે પ્રભુ પામવાને;
ત્યાં મોજ કે શોખ કરે જઈને, તે આવશે પાપ પુરું લઈને. ૫૬
તીર્થે જઈને નહિ જ્ઞાન પામ્યો, તેણે બધો કાળ વૃથા જ વામ્યો;
પ્રભુ તણું જ્ઞાન તહાં પમાય, ત્યારે જ જાત્રા પરિપૂર્ણ થાય. ૫૭
પુષ્પિતાગ્રા
સુણ નરપતિ વાત પૂછી જેહ, મુજ મતિ તુલ્ય કહી વિચારી તેહ;
ગણિ ગણિ તુજને કહ્યાં નિદાન, પુર વરતાલ તણાં પ્રસાદી સ્થાન. ૫૮
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે પ્રથમકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર અભયસિંહનૃપસંવાદે વૃત્તાલયે
સીમ્નિશ્રીહરિ-વિચરણસ્થાનનિરૂપણનામા એકોનવિંશો વિશ્રામઃ ॥૧૯॥