વિશ્રામ ૫
ઉપજાતિ
કહે ભૂમાનંદ સુણો સુભક્ત, એકાગ્ર રાખી મન ઇંદ્રિ યુક્ત;
સંવાદ વર્ણીન્દ્ર નરેંદ્ર કેરો, જે સ્થાન મધ્યે પ્રગટ્યો ઘણેરો. ૧
તે સ્થાનનું વર્ણન તેહ કાળે, કર્યું મહારાજ વિહારીલાલે;
તે હું હવેથી તમને સુણાવું, સુણાવવા અંગ ઉમંગ લાવું. ૨
ઉપજાતિ - વરતાલનું વર્ણન
આચાર્ય બોલ્યા હરિભક્ત પાસ, સુણો તમે સૌ હરિકૃષ્ણદાસ;
વૃત્તાલનું વર્ણન હું કરૂં છું, મોટો મહીમા મનમાં ધરૂં છું. ૩
શી વર્ણવું વૃતપુરીની શોભા, જે દેખવા દૃષ્ટિ દિસે સલોભા;1
શ્રીલક્ષ્મીનારાયણ જ્યાં વસે છે, તેથી જ સર્વોત્તમ તે દિસે છે. ૪
વસ્યા જહાં અક્ષરના નિવાસી, તે તુલ્યતા કોણ કહે જ કાશી;
માહાત્મ્ય તેનું મનમાં વિચારે, દ્વારાવતીને2 વળતી વિસારે. ૫
નક્ષત્ર કોઈ રવિતુલ્ય નાવે, મેરૂ સમો પર્વત ના કહાવે;
ચિંતામણિથી ધન સર્વ છોટું, સર્વેથી વૃત્તાલય તીર્થ મોટું. ૬
ગંગા રહી ગોમતિને સ્વરૂપે, ભાનુસુતા3 દૈવત જ્ઞાનકૂપે;
સરસ્વતી ગોપિતળાવ ભાવે, ત્રિવેણીનું તત્ત્વ ધનાતળાવે. ૭
એ ચાર જે ગોમતિતીર્થ આદિ, પ્રત્યક્ષ કૃષ્ણે કરી છે પ્રસાદિ;
તેથી મહિમા અતિ શ્રેષ્ઠ એનો, વિસ્તારથી ભેદ કહીશ તેનો. ૮
જુવો વળી ઉત્તમ તીર્થ જેહ, તડાગ4 છે ટાડણ નામ તેહ;
શ્રીભક્તિપુત્રે બહુ વાર સ્નાન, જેમા કર્યું જાહ્નવિ5 તે સમાન. ૯
ઈન્દ્રવંશા
શ્રીનાથનું મંદિર શોભિતું ઘણું, વેગે કરૂં વર્ણન આજ તે તણું;
પ્રાકારનું6 પૂરવ દ્વાર શ્રીધરે,7 જોવા નિશાનાથ8 દિનેશ9 સંચરે. ૧૦
વિઘ્નેશ સામા હનુમાન ત્યાં રહે, ભક્તો તણાં સંકટ ભાંગવા ચહે;
ભૂતાદિ ચૂડેલ ડરે જ દૂરથી, વેગેથી નાસે વળગાડ ઉરથી. ૧૧
ઉપજાતિ
શ્રીભક્તિપુત્રે કરુણા કરીને, તે મૂર્તિયો સ્થાપી કરે ધરીને;
તેથી ઘણું દૈવત તેહમાં છે, આશ્ચર્ય મોટાં બહુ એહમાં છે. ૧૨
અગ્નિ ખૂણે મંદિરથી દિસે છે, અખંડ નારાયણમોલ10 એ છે;
જહાં બીરાજી અઘના અરીયે,11 શિક્ષાની પત્રી રચિ શ્રીહરીયે. ૧૩
અહો નિહાળો શુભ નિંબ એહ, જનમ્યો હશે શું વટવંસિ તેહ;
અસંખ્ય બ્રહ્માંડ તણા નિવાસ, પ્રત્યક્ષ બેઠા પ્રભુ જેની પાસ. ૧૪
મંદિરનું વર્ણન
દેવાલયે જે શિખરો દિસે છે, શું શૃંગ12 હિમાચલનાં જ એ છે;
ધોળી ભલી ધન્ય ધજા વિરાજે, વિદ્યુલ્લતા13 ચંચળતાથી લાજે. ૧૫
ધજા ફરુકે સમશ્યાથી14 જેમ, બોલાવતી હોય સમીપ તેમ;
આવો અહિં સૌ જનને કહે છે, કલ્યાણ તો આજ અહિં રહે છે. ૧૬
પૂર્વાભિ છે મંદિરદ્વાર એહ, મુખ્યત્વ તેમાં ત્રણ ખંડ તેહ;
સિંહાસનો રુક્મ15 તણાં વિરાજે, તે દેખી ગોલોક નિવાસ લાજે. ૧૭
જુઓ રુડો ઉત્તરખંડ જ્યાંય, રુડી દિસે છે ત્રણ મૂર્તિ ત્યાંય;
શ્રીધર્મભક્તિ વળી વાસુદેવ, ટાળે જનોનાં દુઃખ તર્તખેવ. ૧૮
ભલો જુવો મધ્યમખંડ ભાઈ, વિશેષ તેમાં છબી છે છવાઈ;
જ્યાં લક્ષ્મીનારાયણ છે ઉભાય, પાસે રુડા છે રણછોડરાય. ૧૯
જુવો વળી દક્ષિણ ખંડ ધારી, રાધાજી વૃંદાવનના વિહારી;
તેની જ જોડે હરિકૃષ્ણ રાજે, શૈય્યા જુદા ખંડ વિષે જ છાજે. ૨૦
જો મત્સ્ય માર્તંડ16 સુકૂર્મ રૂપ, શ્રીશેષશાયી નરસિંહ ભૂપ;
વરાહની મૂર્તિ મનોજ્ઞ17 ભાસે, તે મૂર્તિયો મંડપમાં પ્રકાસે. ૨૧
જો ધર્મવંશી તણી આ હવેલી, રુડી રીતે છે રચના રચેલી;
છે ઇન્દ્રના વૈભવ તુલ્ય તેમાં, સર્વે પ્રકારે સુખસાજ જેમાં. ૨૨
હતી તહાં શીતળ નિંબ છાંય, પૂર્વે પ્રભુ ત્યાં કરતા સભાય;
તે સ્થાનમાં તે થઈ છે હવેલી, વંદે મહર્ષિ મુનિ માન મેલી. ૨૩
જો સંતનું આશ્રમ શુદ્ધ આ છે, ભલું વિશાળાશ્રમ18 તુલ્ય ભાસે;
નિરન્નમુક્તો સમ સાધુ સારા, યોગી વસે સાધન સાધનારા. ૨૪
સિદ્ધાસને કોઈ કરે સમાધિ, પદ્માસને કોઈ તજે ઉપાધિ;
કોઈક ઊંચા કર બે કરીને, જપે પ્રભુ એક પગે ઠરીને. ૨૫
કોઈ હરિના ગુણ ઉચ્ચરે છે, કોઈ જનોને ઉપદેશ દે છે;
બ્રહ્માંડ ને પિંડ થકી વિરક્ત, ભલા પ્રભુના જ અનન્યભક્ત. ૨૬
વૈતાલીય
તપસી તપસા તહાં કરે, પ્રભુતા19 શ્રીપ્રભુની દિલે ધરે;
રસના રસ નામ લે નહીં, ધનને બંધન તે ગણે સહી. ૨૭
દુઃખમાં દુઃખ માની લે નહીં, સુખને તે સુખ ના ગણે સહી;
હરિ હે હરિ નામ ભાખતા, તનથી પ્રીત નથી જ રાખતા. ૨૮
ઉપજાતિ
કોઈ ભણે શાબ્દિક શાસ્ત્ર20 શુદ્ધ, કોઈ ભણી ન્યાય બને સુબુદ્ધ;21
વેદાંત નિર્ભ્રાંત22 ભણે ભણાવે, પુરાણ કોઈક સુણે સુણાવે. ૨૯
કોઈ મુનિ શુદ્ધ સતાર વીણ, ઇત્યાદિ વાજિંત્ર વિષે પ્રવીણ;
વાજિંત્ર લૈ ગાન શરૂ કર્યું છે, જાણે મુનિ નારદ તુંબરુ છે. ૩૦
ષડ્જાદિ સાતે સ્વરભેદ જાણે, ત્રિગ્રામની રીત પુરી પ્રમાણે;
છે મૂર્છનાઓ વળી એકવીશ, છ રાગ ને રાગણી જાણ ત્રીશ. ૩૧
જો તુંબિપાત્રો લટકે ઘણેરાં, ભવાબ્ધિનાં નાવ મુમુક્ષુ કેરાં;
કાં તો અખંડામૃત આપનારાં, કમંડલું અક્ષરથી ઉતાર્યાં. ૩૨
ભલો સભામંડપ પશ્ચિમે છે, શું યજ્ઞશાળા અદભૂત એ છે;
માહાત્મ્ય તેનું કહી શું શકાય, જ્યાં જ્ઞાનનો જજ્ઞ અખંડ થાય. ૩૩
રુડો હરિમંડપ નૈરુતે છે, પ્રસાદીનું સ્થાન પવિત્ર એ છે;
જહાં બીરાજી જનને પ્રબોધિ, શિક્ષાની પત્રી ઘનશ્યામ શોધિ. ૩૪
આંહીં વસે નૈષ્ઠિક વર્ણિવૃંદ, ભણે ભલા ૠગ્યજુ સામ છંદ;
ત્રિકાળ સંધ્યા વળી વૈશ્વદેવ, ગાયત્રીનો જાપ જપ્યાની ટેવ. ૩૫
મંદિરથી ઉત્તરમાં ઉદામ,23 આરામ24 નારાયણબાગ નામ;
વિરાજિયા જ્યાં વૃષવંશ રાજ, સાથે લઈ સંત તણો સમાજ. ૩૬
તેમાં અમે મંદિર છે કરાવ્યું, ભલું સુભક્તો મન માંહિ ભાવ્યું;
નિહાળતાં તેની કૃતિ નવિની, સ્મૃતિ કરાવે રઘુવીરજીની. ૩૭
ત્યાંથી વળી ઉત્તરમાં અનૂપ, છે ગોમતી તીર્થ તડાગરૂપ;
દ્વારાવતીથી અહિં એહ આવ્યાં, જે સચ્ચિદાનંદ મુનીન્દ્ર લાવ્યા. ૩૮
જુઓ બની બેઠક પૂર્વ તીરે, લીલા કરી જ્યાં નરદેવ વીરે;
વસંતમાં રંગ બહુ રમ્યા છે, જ્ઞાની જનોના મનમાં ગમ્યા છે. ૩૯
સોપાન25 શોભે સુઘડેલ સારાં, પવિત્ર મુક્તિપદ આપનારાં;
સ્થળે સ્થળે ત્યાં બહુ તીર્થ થાન, ભાવે કરે સ્નાન સુભાગ્યવાન. ૪૦
ગંગાથી છે નિર્મળ નીર જેમાં, પેખ્યાં ઘણાં પદ્મ પવિત્ર તેમાં;
હંસો વસે માનસરોવરે છે, તે દેખી સંદેહ દિલે ધરે છે. ૪૧
નિરન્નમુક્તો મુનિવેશ ધારી, કરે સદા સ્નાન અહીં પધારી;
નાયા જહાં અક્ષરના નિવાસી, તે તુલ્ય શું થાય પ્રયાગ કાશી. ૪૨
સ્ત્રીયો ભરે નીર તડાગ26 તીરે, તેનાં પડે છે પ્રતિબિંબ નીરે;
શું નાગકન્યા મહિમા વિચારી, પાતાળમાંથી અહિયાં પધારી. ૪૩
પાણી ભરી કાવડ કોઈ લાવે, શું તીર્થવાસી કરી તીર્થ આવે;
આ તીર્થને અન્ય તુલાથી તોલે, આ તીર્થનું પુણ્ય બહુત્વ બોલે. ૪૪
ત્યાંથી વળી વાયુદિશા વિભાગ, રુડો દિસે છે રઘુવીર બાગ;
જહાં બિરાજી જગદીશ આપ, પુરો જણાવ્યો જનને પ્રતાપ. ૪૫
વૈતાલીય
સદળી27 કદળી28 વળી ફળી, ન ફળી વેત્રલતા29 નહી દળી;30
અકળીત કળી મળી મળી, લતિકા લુંબિ રહી લળી લળી. ૪૬
ફળ દાડમ દાડિમી વિષે, રસદાયી રસદાર તે દિસે;
દશનાકૃતિ31 કૃષ્ણની હવી, કળી તેની કળી શું શકે કવિ. ૪૭
કમળો વિમળો સ્થળો તણાં, સુદિશે ને વિદિશે દિસે ઘણાં;
કળના કળનાર શું કરે, હઠિલાની હઠિલાઈને હરે. ૪૮
નિરખી નિરખી ઉદ્યાનને, કહું સૃષ્ટિ સ્રજ સૃષ્ટિવાનને;
અજતા32 અજ33 તારી ધન્ય છે, રચના આ રચનાથી અન્ય છે. ૪૯
બહુ ઉદભવ ઉદ્ભિજો ધરે, ગણના ત્યાં ગણનાર શી કરે;
નજરો નજરે નિહાળતાં, ન વળે દૃષ્ટિ તહાંથી વાળતાં. ૫૦
ચકવા ચકવી તહાં ઠરે, ચરવાનું ચરવા હરે ફરે;
સુર માનવ માનવા સહી, ખગજાતિ ખગ જાણવા નહીં. ૫૧
ઉપજાતિ
અશોક34 ને અંબ35 કદંબ છાજે, દ્રાક્ષાલતા ને કદળી વિરાજે;
સીતાફળી જામફળી અપાર, બકુલ36 જંબુફળ ને અનાર. 37 ૫૨
નારંગી પૂંગીફળી38 અંજીરો છે, અખોડ39 એલાફળ40 જંબીરો41 છે;
બદામડી ને પનસો42 બહુ છે, લવિંગ શોભામય તે સહુ છે. ૫૩
ચંપા જુઈ ચંદનવૃક્ષ ચારુ, ગુલાબ ને જાઈ વિશેષ ધારુ;
સુકર્ણિકા43 પુષ્કળ પારિજાત, ભલાં દિસે પુષ્પ અનેક ભાત. ૫૪
ભૃંગાવળી44 ત્યાં ભમતી ભમે છે, અનેક પુષ્પો થકી ગંધ લે છે;
જાણે લીધો શ્રી હરિનો સુવાસ, ભમે બિચારા ધરી એવી આશ. ૫૫
વૃક્ષોપરે કુંદલતા45 છવાઈ, જાણે શિરે પુષ્પ પછેડી છાઈ;
તે ભાળીને ભક્ત ઉમંગ લાવે, શ્રીજીની મૂર્તિ સ્ફુરી ઊર આવે. ૫૬
જે વૃક્ષ પામ્યાં પ્રભુનો પ્રસંગ, ફૂલ્યાં તહાં શબ્દ કરે સુભૃંગ;
પ્રભુ ન ભેટ્યા વનમાં વસે છે, શું તે જનોને તરુઓ હસે છે. ૫૭
શુકાદિ46 પક્ષી સ્વર શુદ્ધ બોલે, શી ઉપમા શોભિત તેની તોલે;
જાણે મુનિમંડળ ઠીક ઠાઠ, પ્રેમે પઢે છે શ્રુતિ સામ પાઠ. ૫૮
સ્વર્ગાદિનાં સૌ સુખ સ્વલ્પ જાણી, માહાત્મ્ય મોટું અહિંનું પ્રમાણી;
આશ્ચર્ય પક્ષી ઉર માંહિ લાવે, માટે બહુ મસ્તકને ધુણાવે. ૫૯
ઊંચે સ્વરે મોર મુખે ઉચારે, તેનું કવિ કારણ એમ ધારે;
છે સ્નેહ તેને ઘનશ્યામ સંગે, માટે રટે નામ મહા ઉમંગે. ૬૦
વાડી વિષે હર્મ્ય47 દિસે વિશાળ, શું બ્રહ્મવિદ્યા તણી તે નિશાળ;
વૈકુંઠથી એક નિવાસ48 લાવી, જાણે મુક્યો છે મહિમા ઠરાવી. ૬૧
પુરીથી ઈશાન પ્રદેશ ભાગ, જ્યાં છે વિશાળાખ્ય વિશાળ બાગ;
જેના ફળો શ્રીહરિજી જમ્યા છે, વિરાજીને ત્યાં જનને ગમ્યા છે. ૬૨
પુરી થકી પૂર્વ તડાગ તીર, દેરી વિષે છે હનુમાન વીર;
જહાં મહારાજ વિરાજિયા છે, પ્રસાદીની પાવન તે જગ્યા છે. ૬૩
મહાપ્રભુ મજ્જન49 ત્યાં કર્યું છે, સુતીર્થ તેથી જ તહાં ઠર્યું છે;
પવિત્ર જે પુષ્કર તીર્થરાજ, આવી વસ્યું શું અહિયાં જ આજ! ૬૪
જ્યારે સમૈયો જનનો ભરાય, ત્યારે જનો તે પુરમાં ન માય;
સમુદ્રમાં ભર્તિ ભરાય જેમ, ચારે દિશે સંઘ છવાય તેમ. ૬૫
નાવા મળીને જનજૂથ જાય, ઊંચે સ્વરે કીર્તન તેહ ગાય;
શબ્દોથી ભૂગોળ50 ખગોળ51 ગાજે, જોવા વિમાને સુરવૃંદ52 છાજે. ૬૬
જાતિ જુદી દેશ જુદા વિશેષ, ભાષા જુદી ને વળી ભિન્ન વેષ;
શું નાટકી નાટક વેષ લાવ્યા, પોતા તણા વેષ ભલા ભજાવ્યા. ૬૭
ભાળો પુરીથી વળી પૂર્વભાગ, બન્યો બહુ સુંદર જ્ઞાનબાગ;
મુનીશ જ્યાં શીશ કિરીટ ધાર્યો, તે ભૂમિકાનો મહિમા વધાર્યો. ૬૮
છે હોજ બે વિશ્વપ્રસિદ્ધ જેહ, રંગે ભરાવી હરિરાય તેહ;
હોળી રમ્યા ત્યાં જન સાથ હેતે, લીલા કરી કૃષ્ણ કૃપાનિકેતે. 53 ૬૯
અહીં હતો અદ્ભુત આંમલો જે, સુભાગ્યશાળી સઉથી ભલો તે;
જે નાથને જોગી જનો ન ભાળે, હેતે હિંચ્યા તે હરિ જેની ડાળે. ૭૦
જ્યાં પીજવાસી શિવલાલ આવી, બહૂ રુડી બેઠક છે રચાવી;
સત્સંગના સંઘ અસંખ્ય આવે, નારી નરો મસ્તક ત્યાં નમાવે. ૭૧
પુષ્પિતાગ્રા
વૃષજ54 ચરિત વર્ણવા વિચારી, વૃષજ સદંઘ્રિ-સરોજ55 ચિત્ત ધારી;
પ્રથમ કથન યોગ્ય જે વિચાર્યું, વરણન વૃત્તપુરી તણું ઉચાર્યું. ૭૨
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે પ્રથમ કળશે
ભૂમાનંદમુનીન્દ્ર-વાઘજીભાઈ સંવાદે વૃત્તપુરી
વર્ણનનામ પંચમો વિશ્રામઃ ॥૫॥