વિશ્રામ ૧૩
પૂર્વછાયો
પ્રગટ ચિહ્ન પ્રભાતનાં, થવા લાગ્યાં તેહ કાળ;
જ્યોત દિવાનિ ઝાંખી પડી, પડી ઝાંખી તે નક્ષત્રમાળ. ૧
ચોપાઈ
એવિ રીતથિ વિનતી ઉચરતાં, રાગ રાગનાં કીર્તન કરતાં;
વેગે વીતિ ગઈ બધિ રાત, પછિ તો થવા લાગ્યું પ્રભાત. ૨
લાગ્યા કુર્કટ1 બહુ ધ્વનિ કરવા, ભક્તો લાગ્યા પ્રભાતિ ઉચરવા;
આસપાસ વલોણાં તે વાગ્યાં, જતાં જામનિ માણસો જાગ્યાં. ૩
મુનિ બ્રહ્મ તો મનમાં મુંઝાય, કેમ કૃષ્ણે ન કીધિ સહાય;
વળિ વિનવિ હરીને રિઝાવા, લાગ્યા રાગ પ્રભાતિ તે ગાવા. ૪
રાગ પ્રભાતી
પદ – ૧
આવો રે આવે અવસરે સંતના ઈશ, વાલમ વહેલા આવો રે. ટેક
જ્યારે જ્યારે નિજજનને પડે છે, સંકટ શ્રીમહારાજ;
ત્યારે તમે તતકાળ આવો છો, કષ્ટનિવારણ કાજ. વાલમ꠶ ૫
સાગરમાં સતસંગીનું જ્યારે, બૂડવા લાગ્યું વહાણ;
અહો પ્રભુ તમે જઈને ઉગાર્યો, તે પ્રેમી જનનો પ્રાણ. વાલમ꠶ ૬
ત્યાગિ વેરાગિ ને તપસિયો રુઠ્યા, ગોપાળદાસને શીશ;
એ અવસર તમે એને ઉગાર્યા, જાણી સ્વજન જગદીશ. વાલમ꠶ ૭
અસુર જને અવતાર ધરીને, સંતોને દીધાં દુખ;
કૃષ્ણ હરિ તમે રક્ષણ કીધું, સર્વથા દીધું સુખ. વાલમ꠶ ૮
ભક્તિધરમનો પણ ભય ટાળ્યો, વારે વારે બહુ વાર;
આ અવસર કેમ આળસ અંગે, ધારી છે ધર્મકુમાર. વાલમ꠶ ૯
શાપ જ્યારે દુરવાસાયે દીધો, વિકળ2 થયા મુનિવૃંદ;
એ અવસર તમે ધીરજ આપી, સર્વને હે સુખકંદ. વાલમ꠶ ૧૦
ભક્તજનો જ્યારે ભૂલા પડ્યા, અને ઉપજ્યા ચિત ઉચાટ,
તે અવસર તમે જઈને બતાવી,વસ્તીમાં જાવાની વાટ. વાલમ꠶ ૧૧
કામ એવાં એવાં કોટિક કીધાં, ગણતાં ગણી ન શકાય;
લ્યો સુધ મારી લાલવિહારી, દિલમાં ધરીને દયાય. વાલમ꠶ ૧૨
પદ – ૨
જાણો રે મારું સંકટ શ્રીજગદીશ, શ્રીજી સંકટ જાણો રે... ટેક
વાત બધી આ વ્યર્થ જશે તો, થાશે અધિક ઉપહાસ;3
સત્સંગી સર્વ ઉદાસ થશે બહુ, નિશ્ચય થઈને નિરાશ. શ્રીજી꠶ ૧૩
મૂળી વિષે મોટું મંદિર કરવું, આજ્ઞા કરી છે આપ;
તૂટશે તે આજ્ઞા જો તમારી, પ્રૌઢ ગણું છું પાપ. શ્રીજી꠶ ૧૪
મંદિર લાયક પથ્થર ન મળે, એક સ્થળે આ ઠામ;
દૂરથી લાવતાં દુઃખ ઘણું પડે, દેવાને ન મળે દામ. શ્રીજી꠶ ૧૫
નહિ હોય તોય નવા ઉપજાવો, પાષાણ હે પરમેશ;
કોટિ બ્રહ્માંડ કરો એક પળમાં, એવા છો આપ અજેશ.4 શ્રીજી꠶ ૧૬
દુષ્ટે દીધું ઝેર મુક્તમુનીને, તમે ઉગાર્યા તે ઠામ;
તો તમે કેમ નહીં કરો મારી, સહાયતા ઘનશ્યામ. શ્રીજી꠶ ૧૭
પર્વત નવલખે નવ લાખ રૂપે, સૌ જોગીને મળ્યા સાથ;
તો એકરૂપે મને કેમ ન મળો, ન ગણ્યો જોગી મને નાથ. શ્રીજી꠶ ૧૮
મૂળિમાં નહિ થાય મોટું મંદિર તો, જનમાં હું નહિ વસું વાસ;
વાસ વસીશ વીશાળા વિષે જઈ, બદરીપતિની પાસ. શ્રીજી꠶ ૧૯
દુઃખિયો કોઈને દેખી શકો નહીં, એવા છો દેવ દયાળ;
કેમ આ અવસરે કરતા નથી દયા, વિશ્વવિહારીલાલ. શ્રીજી꠶ ૨૦
પદ – ૩
ભાંગો રે મારી ચિંતા તમે ભગવાન, ભૂધર ચિંતા ભાંગો રે... ટેક
ધ્યાન ધરી ધરી વિનતિ કરી કરી, પ્રણમું ફરી ફરી પાય;
આવી વેળાયે ઉતાવળા આવીને, શ્યામ કરોને સહાય. ભૂધર꠶ ૨૧
ખારું હતું તે કર્યું જળ મીઠું, નિષ્કુળાનંદને કાજ;
કાચા પથ્થર કેમ પાકા થશે નહિ, તો તમથી મહારાજ. ભૂધર꠶ ૨૨
મચ્છકચ્છાદિક રૂપે મહાપ્રભુ, ભક્તોનાં ભાંગ્યાં દુઃખ;
આજ સુધી અમને પણ આપ્યાં, સર્વ પ્રકારે સુખ. ભૂધર꠶ ૨૩
હસી હસી મુખમાં લાડુ મૂક્યા, શિર પર સિંચ્યાં દૂધ;
લાડ લડાવિયાં લાખ પ્રકારે, સ્વામિ ભૂલ્યા હવે સૂધ. ભૂધર꠶ ૨૪
ખળખળિયામાં ખેંચીને લેતા, અમને તમે અલબેલ;
ઉન્મત્તગંગા વિષે અમ સંગે, ખાંતથી5 કરતા ખેલ. ભૂધર꠶ ૨૫
સંતની સાથે વસંત ઋતુમાં, રંગ ઉડાડતા રાજ;
લક્ષધા લાવ અલૌકિક લેતાં, સૌ મળી સંતસમાજ. ભૂધર꠶ ૨૬
સંત સહુ મને પ્રાણથી પ્યારા, આપ ઉચ્ચરતા એમ;
આ અવસર નથી આવીને કરતા, કષ્ટ નિવારણ કેમ. ભૂધર꠶ ૨૭
ચાખડિયે ચડી ચટકતા આવો, કર ધરી રૂડો રૂમાલ;
ઉત્તમ અમને ઉપાય બતાવો, વિશ્વવિહારીલાલ. ભૂધર꠶ ૨૮
પદ – ૪
દેજો રે હવે દર્શન દેવના દેવ, અમને દર્શન દેજો રે. ટેક
વિનવતાં બધી રાત વિતી ગઈ, નાખ્યા બહુ નિઃશ્વાસ;
કૃષ્ણ હરિ મને શિદ કકળાવો, આવો હવે અવિનાશ. અમને꠶ ૨૯
માગ્યા વિના પણ મનની ઇચ્છાઓ, પૂરતા પૂરણકામ;
ક્યાં ગયું એવું કૃપાળુપણું, હવે નિર્દય ધાર્યું નામ. અમને꠶ ૩૦
વારણ6 દુઃખ નિવારણ કીધું, ગ્રાહે7 ગ્રહ્યો જે વાર;
અર્ધું જ નામ ઉચ્ચાર કર્યું ત્યાં, તર્ત થયા તૈયાર. અમને꠶ ૩૧
ભરી સભામાં દ્રુપદીની પણ, તરત જ રાખી લાજ;
વાલમ કેમ વિલંબ કરો છો, આવતાં વારે8 આજ. અમને꠶ ૩૨
અજ હરિ હર ઉત્પત્તિ સ્થિતિ લય, જે જે કરે છે કામ;
તે સહુને છે તમારી સહાયતા, તેથિ જ થાય તમામ. અમને꠶ ૩૩
વરતાલનું ને જૂનાગઢનું કર્યું, મંદિર મેં મહારાજ;
એ પણ આપની એક સહાયથી, તે વિના થાય ન કાજ. અમને꠶ ૩૪
મૂળીનું મંદિર પણ બહુ મોટું, કરવા મને કહ્યું નાથ;
પણ જશ પામવો તે વિષે તે તો, હે હરિ આપને હાથ. અમને꠶૩૫
કોઈ સમે બહુ પ્રીત દેખાડો, કોઈ સમે નહિ પ્રીત;
વિશ્વવિહારી કૌતકકારી,9 ન્યારી તમારી રીત. અમને꠶ ૩૬
રાગ કેદારો
પદ – ૧
ધર્મના નંદ ધીરજ ધરું ક્યાં લગી, શ્યામળા કેમ નથી સાર લેતા;
કરગરી કરગરી કોટિ વિનતી કરી,
તોય દરશન નથી કેમ દેતા. ધર્મ꠶ ટેક
કૈકને સ્મરણ કરતાં જ દરશન દિયો, કૈકના ઉર તણી આશ પૂરો;
કૈકને પ્રગટ પરચા પૂરો આપ તો,
કેમ સંકલ્પ મુજ રે’ અધૂરો. ધર્મ꠶ ૩૭
ખારું જળ મિષ્ટ કરનાર હરિ છો તમે, છો તમે રંકને રાય કર્તા;
છો તમે સર્વ સંકષ્ટ હરનાર તો,
કેમ નથી કષ્ટ મુજ કાન ધર્તા. ધર્મ꠶ ૩૮
મહીનદી માંહિ રઘુવીરજીને તમે, બૂડતાં બાંહિ ગ્રહી બાર લીધા;
તુર્ત જૈ તારિયા શોક નીવારિયા,
દાસને એમ આનંદ દીધા. ધર્મ꠶ ૩૯
ભક્ત નાજા શિરે કષ્ટ ભારે થયું, તે તમે ત્યાં જઈ તુર્ત ટાળ્યું;
નિરખિને નાજો નિજનાથ નિધડક થયો,
એમ બહુનામી નિજ બરદ10 પાળ્યું. ધર્મ꠶ ૪૦
જેમ જોબન પગીને જણાયા તમે, જૈ ઘનશ્યામ ઝટ ઘોડે ઘોડે;
તેમ અહિયાં તમે કેમ નથી આવતા,
ભાવ અભાવ શો મારી જોડે. ધર્મ꠶ ૪૧
આવિયું કષ્ટ જિવરામને જે સમે, નાવથી નાખિયો સિંધુનીરે;
ત્યાં નહિ નાથ વિલંબ મૂદલ કર્યો,
એ સમે આ૫ આવ્યા અચીરે.11 ધર્મ꠶ ૪૨
આજ અગણીત જનને જ ઉદ્વારિયા,આજ બહુ કાજ કરિયાં અલોકી;
આજ મહારાજ મુજ કાજ કરતા નથી,
આજ રહ્યું આપને કોણ રોકી. ધર્મ꠶ ૪૩
શ્યામ ધીરજ હવે ચિત્તમાં નૈ રહે, જો નહીં આ સમે આવો હાલ;
દાસ વિશ્વાસ પછી કોણ કરશે પ્રભુ,
વિશ્વમાં વિશ્વવિહારીલાલ. ધર્મ꠶ ૪૪
પદ – ૨
દેવના દેવ દરશન તમે નૈ દીયો, તો પ્રભુ કેમ ચિત્ત શાન્તિ થાશે;
આજ અકળાઈ અલબેલ અંતર થકી,
હિમત હૈયા તણી સર્વ જાશે. દેવ꠶ ટેક
જે મુનિ બ્રહ્મ હું ભક્ત ખાચર સુરો, બે સખા આપના નિત્ય પાસે;
મુખ્ય માન્યા તમે દાસ પોતા તણા,
મુખ્ય તે માનિયા સર્વ દાસે. દેવ꠶ ૪૫
હાસ્યરસથી તમે ખૂબ ખુશી કરી, દાસને ખાસ આનંદ આપ્યો;
એ સમો આજ કહો ક્યાં ગયો શ્રીહરિ,
જેમને શોક સંપૂર્ણ વ્યાપ્યો. દેવ꠶ ૪૬
દુર્ગપુરમાં મને રાજ રાજી થઈ, શીઘ્ર12 પદ13 શ્યામ કરવા કહેતા;
આ સમે આવીને તેમ શ્રીજી તમે,
શીઘ્ર નથી કેમ સંભાળ લેતા. દેવ꠶ ૪૭
હેત ને હરખમાં ખૂબ આનંદ દૌ, આજ મૂંઝવણ અતિ આપી પાકી;
શોકસાગર વિષે માવ નાખ્યો મને,
બોલવાનું નથી કાંઈ બાકી. દેવ꠶ ૪૮
દૂરથી દેખતા દેવ મુજને તમે, ત્યાં અતિ ઉર આનંદ થાતો;
સ્નેહ એ આજ કહોને પ્રભુ ક્યાં ગયો,
ક્યાં ગયો સ્નેહનો સર્વ નાતો. દેવ꠶ ૪૯
દાસને પાસ રહિ રાસ લેતા તમે, તે સમે મુખ્ય મુજને જ કીધો;
શ્રીહરિ તે તમે છેક ભુલી ગયા,
આ સમે કેમ વીસારી દીધો. દેવ꠶ ૫૦
આપ ઉદાસમાં હો અતી જે સમે, તે સમે આપને હું હસાવું;
આજ ઊદાસ અતિશે થયો હું હરિ,
કષ્ટ તે દૂર શાથી ખસાવું. દેવ꠶ ૫૧
જો કૃપાળુ કૃપા આપને આવશે, તો જ આ કષ્ટ તે દૂર થાશે;
વિશ્વવિહારી આ વિશ્વમાં આપના,
શ્રેષ્ઠ નિર્મળ ગુણો સર્વ ગાશે. દેવા꠶ ૫૨
પદ – ૩
આજ અક્ષરપતિ આવશો આપ તો, રૈ જશે વિશ્વવિખ્યાત વાતુ;
અન્ય ઉપાયથી એહ અલબેલડા,
તમ વિના કષ્ટ નથી દૂર થાતું. આજ꠶ ટેક
ક્લેશ કોઈ સમે આવતો અંતરે, આપના સ્મરણથી તે તજાતો;
આ સમે આપના સ્મરણથી શ્રીહરિ,
ક્લેશ આ કેમ નથી દૂર જાતો. આજ꠶ ૫૩
વૃત્તપુરમાંહિ શુભ મેં જ મંદિર કર્યું, મેં જ મંદિર કર્યું જૈ જુનાણે,
શ્રીહરિ એહ સહાયતા આપની,
જગતનાં લોક એ સર્વ જાણે. આજ꠶ ૫૪
વૃત્તપુરમાંહિ પ્રભુ આપ આગળ હતા, આગળે આપ જીર્ણદુર્ગમાંહી;
એમ આ સમયમાં દેવ દરશન દિયો,
આગળ આવીને સદ્ય આંહીં. આજ꠶ ૫૫
આપને કાજ મેં ભેખ લીધો ભલો, રમુજ કરી ખૂબ તમને રિઝાવા;
રાજિપો તો પ્રભુ ક્યાં રમવા ગયો,
થૈ ગયા કેમ અતિ કઠણ આવા. આજ꠶ ૫૬
છે દયાસિંધુ જે નામ શુભ આપનું, તે દયા આ સમે ક્યાં વળાવી;
નાથ નિધડક થયા છેક નિર્દય તમે,
એ દયા આજ કેને ભળાવી. આજ꠶ ૫૭
પ્રાણજીવન તમે પૂર્ણ પ્રસન્ન થૈ, આજ અરજી સુણો ચિત્ત ધારી;
દાસને ઘોર સંકટ થકી આ સમે,
વાર કરી વીઠલા લ્યો ઉગારી. આજ꠶ ૫૮
અરજી ઈશ્વરજી આ વરજી નહિ મુકશો, ગર્જિ હું શામ સુરજી કૌ છું;
મરજી ભુધરજી અણસરજી કરી દર્શ દ્યો,
એજ સુખ કરજી મુખ માગી લૌ છું. આજ꠶ ૫૯
જો કહો તો હું જળ અન્ન ત્યાગું હરિ, જો કહો તો હું બધી રાત જાગું,
એક ધરી ટેક દર્શન દ્રગે આપનાં,
વિશ્વવિહારી હું સદ્ય માગું. આજ꠶ ૬૦
પદ – ૪
પૂર્ણ પ્રીતી કરી તે પછી પરહરી, શામળા કેમ છેટે રહો છો;
આજ દરશન મને કેમ નથી આપતા,
દૂર રહિ કેમ દિલને દહો છો. પૂર્ણ꠶ ટેક
આગન્યા શ્રીહરિ જે તમે છે કરી, તે ધરી મસ્તકે મેં જ લીધી;
મુળીમાં શ્રેષ્ઠ મંદિર કરવા તણી,
તુરત મેં નાથ તૈયારી કીધી. પૂર્ણ꠶ ૬૧
આદર્યું મંદિર આંહિ મોટું અમે, ક્યાંઈ પથ્થર મળે નૈ જ પાકા;
ગોતવા નિસર્યા સીમ સઘળી ફર્યા,
ગોતી ગોતી અમે ખૂબ થાકા. પૂર્ણ꠶ ૬૨
ક્યાંઈ નિપજાવો હરિ ખાણ હીરાતણી, ક્યાંઈ નિપજાવો મણિરત્ન ભારે;
ક્યાંઇ નિપજાવો આરસ અતિ ઊજળા,
તો ન નિપજે શું પથ્થર અતારે. પૂર્ણ꠶ ૬૩
હિમત હૈયે ધરી શિખર સરવોપરી, સરસ કારીગરીથી કરાવું;
દેવ પધરાવી ડંકા દઉં દેશમાં,
સરસ હું ધામ સૌથી ઠરાવું. પૂર્ણ꠶ ૬૪
જો કદી આજ આ અરથ સરશે નહીં, તો પછી કોણ વિશ્વાસ કરશે;
દીન જે દાસ થૈ આપના ચરણમાં,
મસ્તક સોંપશે તે જ મરશે. પૂર્ણ꠶ ૬૫
બ્રહ્મમુનિ વેગમાં વાક્ય જે ઉચ્ચરે, તે સુણી શ્રીજિને મિષ્ટ લાગે;
પ્રગટ પુરુષોત્તમ પ્રગટ થઈ એ સમે,
આવી ઉભા રહ્યા નેત્ર આગે. પૂર્ણ꠶ ૬૬
વાહ રે વાહ મુનિ વાક્ય જે તમ તણાં, છે અતિશે જ આનંદકારી;
સ્નેહમાં ચિત્ત આકર્ષ મારું થયું,
એમ ઉમંગી ઉચર્યા અઘારી. પૂર્ણ꠶ ૬૭
ભાળી ભગવાનને તુરત પગમાં પડ્યા, ભાવથી બ્રહ્મમુનિ એ જ ટાણે;
વિશ્વવિહારીને વિનય વળતી કર્યો,
છંદ પ્રબંધથી મિષ્ટ વાણે. પૂર્ણ꠶ ૬૮
પ્રમાણિકા છંદ
અહો વિહારિલાલજી, દિસો તમે દયાલજી;
દુખાય દાસ જે સમે, કરો સહાય તે સમે. ૬૯
પ્રભૂ કૃપાનિધાન છો, અમીત શક્તિમાન છો;
શું શેષ શારદાય છે, ગુણો સદૈવ ગાય છે. ૭૦
તમારિ આગન્યા વિષે, દિનેશ ચંદ્ર આ દિસે;
સમુદ્ર છે રહ્યો ટકી, તમારિ આગન્યા થકી. ૭૧
ઘટીત વાયુ વાય છે, ઘટીત વૃષ્ટિ થાય છે;
વિનાશ કાળ જે કરે, તમારિ આગન્યા ધરે. ૭૨
તમે જ સર્વશીશ છો, સમસ્તના અધીશ છો;
અનંતકોટિ અંડના, અધિપતી અખંડના. ૭૩
સુખેલ વિશ્વનો ખરો, કટાક્ષમાત્રમાં કરો;
સ્વભક્તકાજ તે તમે, સુજન્મ લ્યો સમે સમે. ૭૪
પિતા પતી સુપુત્ર થૈ, સખા સગા સ્વરૂપ લૈ;
ધરી અનેક નામના, પુરો સ્વભક્ત કામના. ૭૫
કૃપાળુ છો કૃપા કરી, ભલે પધારિયા હરી;
કહ્યાં કુવેણ મેં અતી, ક્ષમા કરો ક્ષમાપતી. ૭૬
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
કુવચન શિશુનાં સુણી સુમાતા, નિજમન ક્રોધ કદી નથી ભરાતા;
મતિહિણ મુજને કુપુત્ર જાણી, સહન કરો મુજ ઇષ્ટ મારિ વાણી. ૭૭
ઇતિ શ્રીવિહારિલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે દશમકલશે
ભૂમાનંદમુનીન્દ્ર-વાઘજીભાઈ સંવાદે
શ્રીહરિપ્રાર્થનાનિરૂપણનામ ત્રયોદશો વિશ્રામઃ ॥૧૩॥