વિશ્રામ ૧૧
વસંતતિલકાવૃત્ત
વર્ણી કહે મન ધરી સુણ ભૂપ વાત,
ચાલ્યાં ગયાં સુતની મૂર્તિની સાથ માત;
જોયું જઈ અકળ અક્ષર ધામ જ્યાંય,
શોભા સમસ્ત થળથી અતિ દીઠી ત્યાંય. ૧
કોટાન કોટિ રવિ ચંદ્ર તણો પ્રકાશ,
ખદ્યોત તુલ્ય ન જણાય જ જેની પાસ;
જેને સદૈવ શ્રુતિ બ્રહ્મપુરી કહે છે,
મુક્તો અનંત પણ અક્ષર જ્યાં રહે છે. ૨
જ્યાં જૈ શકે ન કદીયે પણ કાળ માયા,
જ્યાં ક્રોધ કામ કદી લોભ નથી જણાયા;
આનંદયુક્ત દરસે ગુણ સચ્ચિદાદિ,
જે છે અનંત અવિકારી અને અનાદિ. ૩
જ્યાં જ્યોતિરૂપ વળી ચિન્મય1 સર્વ ચીજો,
દિસે ન પૃથ્વી પવનાદિ પદાર્થ બીજો;
અગ્નિ નહીં જળ નહીં નહિ અભ્ર2 વ્યોમ,
તારા નહીં ઘન3 નહીં નહિ સૂર્ય સોમ. ૪
જ્યાં દંપતિ નહિ તથા નહિ પુત્ર માતા,
જ્યાં કર્મના કદી ન લેખ લખે વિધાતા;
જેનું જથાર્થ કદી વર્ણન ના કરાય,
વાણી તથા મુનિ તણાં મન થાકી જાય. ૫
જેનો કદાપિ શ્રુતિ પાર નથી જ લેતી,
જેને કહે નિગમ આગમ નેતિ નેતિ;
જ્યાં જાય તે પુનર જન્મ કદી ન પામે,
તે વ્યાધિ આધિ તણિ બાધિ4 ઉપાધિ વામે. ૬
આ અષ્ટ આવરણ પૃથ્વી પ્રમુખ્ય જેહ,
છે એકથી દશ ગણાં વધતાં જ તેહ;
એ આઠ સર્વ મળી અંડ5 ગણાય એક,
તે તો જહાં રજ સમાન ઉડે અનેક. ૭
શોભે તહાં અમિત6 ચિન્મય સૌધ7 સારા,
જોતાં જ મુક્તજનને મુદ આપનારા;
તે સૌધ સર્વ વળી વૈભવથી ભર્યા છે,
સ્વેચ્છાથી મુક્તહિત શ્રીહરિએ કર્યા છે. ૮
જે મુક્ત જેમ મન માંહિ મનોર્થ ધારે,
તેવું સ્વરૂપ નિજનું બની જાય ત્યારે;
દેખી કૃપાળુ પ્રભુ થાય પ્રસન્ન માટે,
કોઈ સજે નિજસ્વરૂપ સુપાત્ર ઘાટે. ૯
કોઈક મુક્ત મણિ માણક રૂપ થાય,
કોઈક દેવતરુ8 તુલ્ય તહાં જણાય;
કોઈ પલંગ નવરંગ નિજાંગ ભાસે,
કોઈ ધ્વજા કળશ રૂપ ધરી પ્રકાશે. ૧૦
કોઈ ધરે સુરથ કે હય હાથીરૂપ,
કોઈ બને કનક9 કેરી છડી અનૂપ;
વાજિંત્ર રૂપ વળી કોઈ ધરે વિચિત્ર,
જેમાં ગવાય હરિના ગુણ કે ચરિત્ર. ૧૧
થૈ પાદુકા પ્રભુ તણા પદ કોઈ ચાય,
કોઈક છત્ર થઈ શામ શિરે છવાય;
સર્વે સ્વતંત્ર પરતંત્ર તહાં ન કોઈ,
આનન્દમગ્ન અતિશે હરિમૂર્તિ જોઈ. ૧૨
વર્ણી સુણો મહિપતિ મુખથી કહે છે,
તે સર્વ મુક્ત હરિના વશમાં રહે છે;
તારે સ્વતંત્ર સુખ કેમ ગણાય એહ,
ટાળો તમે સકળ સંશય આજ તેહ. ૧૩
વર્ણી કહે નિજ તણા મનને ગમે છે,
તેને જ પ્રાણી સરવે સુખ માની લે છે;
કોઈક કેફ કરીને અતિ ઊંઘી જાય,
તેમાં જ શ્રેષ્ઠ સુખ તે ગણશે સદાય. ૧૪
તેવી રીતે હરિ વિષે જઈ લીન થાવું,
વેદાંતિયો મન ગણે સુખ શ્રેષ્ઠ આવું;
જે કૃષ્ણના પદ ઉપાસક લક્ષ્મી જેવા,
સર્વોપરી સુખ ગણે કરી શામ સેવા. ૧૫
દૃષ્ટાંત એક વળી સાંભળ ચિત્ત રાખી,
છે રાજનીતિ કવિયે જનકાજ ભાખી;
પંડિત મૂર્ખ સુખકારણ શું કરે છે,
કેવી રીતે સમય બે જણ વાવરે છે. ૧૬
વાજિંત્ર સાથ હરિકીર્તન ઉચ્ચરીને,
કાઢે સુકાળ બુધ10 હર્ષ દિલે ઘરીને;
ઊંઘે લડે વળી કરે વ્યસનો વિશેષે,
તેમાં જ મૂર્ખ જન તો સુખ માની લેશે. ૧૭
સુતા રહી સુખ ગણે જ દરિદ્રિ જેમ,
ઇચ્છે ન ભક્ત સુખ ભક્તિરહીત તેમ;
જે ચિત્તમાં વિષયના સુખને ચહાય,
તે તો કદાપિ જન અક્ષરમાં ન જાય. ૧૮
જીવાત્મવશ્ય વરતે સુખી જેમ કાયા,
સર્વેશવશ્ય વરતે વળિ જેમ માયા;
તે આપને ન પરવશ્ય કદી પ્રમાણે,
મુક્તો સદૈવ હરિવશ્ય સ્વતંત્ર જાણે. ૧૯
જે ધામમાં ન જડ વસ્તુ કશી જણાય,
ચૈતન્યનાં જ તરુ11 વેલિ તમામ ત્યાંય;
પ્રાકાર12 દ્વાર પણ ચિન્મય તેહ ઠાર,
આકાર રંગ પલટે પલમાં અપાર. ૨૦
તે મુક્ત જ્યાં ગતિ કરે તહિં જૈ શકાય,
આવર્ણ13 આડું કશુંયે કદીયે ન થાય;
બ્રહ્માંડ કોટિ પણ તે નજરે નિહાળે,
જાણે થવાનું થયું તે પણ સર્વ કાળે. ૨૧
તે મુક્ત સર્વ વળી જાણ સમર્થ કેવા,
બ્રહ્માંડ કોટિ ઉપજાવિ શકે જ એવા;
આજ્ઞા થકી અવતરે જઈ લોકમાંય,
પૂજાય આપ પુરુષોત્તમ તુલ્ય ત્યાંય. ૨૨
બ્રહ્માંડ કોટિ રજ તુલ્ય જહાં ઉડે છે,
એવું કહ્યું પ્રથમ અક્ષરધામ એ છે;
એવું સમર્થ નહિ અક્ષરધામ એક,
એવા સમર્થ વળી મુક્ત તહાં અનેક. ૨૩
તે સર્વ મુક્ત પુરુષોત્તમના ઉપાસી,
રાધાજી લક્ષ્મી સમ શક્તિ અનંત દાસી;
સેવે સદૈવ પ્રભુના પદ ચિત્ત ધારી,
પામે ન પાર હરિનો મહિમા વિચારી. ૨૪
તે ધામમાં સકળ મુક્ત કિશોર ભાસે,
કોટ્યર્ક ઇન્દુ14 સમ તેની પ્રભા15 પ્રકાસે;
સર્ખા ગણાય સહુ અક્ષરમુક્ત એહ,
દેખાય કોઈ નહિ ન્યૂન વિશેષ તેહ. ૨૫
તે ધામ માંહિ બહુ જે સુખ છે સદાય,
શેષાદિકે સકળ તે ન કહી શકાય;
ઐશ્વર્ય સર્વ તણું ત્યાં કહિયે અપાર,
શું શારદા કહી શકે સકળ પ્રકાર. ૨૬
તે ધામ દેખી નજરે સતિ ભક્તિમાત,
આશ્ચર્ય પામી હરખ્યાં ઉરમાં અઘાત;16
દેખી સમુદ્ર મનમાં સર તુચ્છ લાગે,
ધામો બીજાં અલપ અક્ષરધામ આગે. ૨૭
તે ધામમધ્ય વળી મંદિર એક દીઠું,
સર્વોપરી સરસ તે મન લાગ્યું મીઠું;
ચૈતન્યયુક્ત મણિના બહુ થંભ ત્યાં છે,
સંખ્યા ન થાય ગણતાં શુભ દ્વાર જ્યાં છે. ૨૮
મોતી તણાં સરસ તોરણ ત્યાં દિસે છે,
બાંધ્યા ઉલેચ મણિયો પણ તે વિષે છે;
જેનું જથાર્થ કદી વર્ણન ના કરાય,
જોતાં જ જુક્તિ17 જુગના જુગ વીતિ જાય. ૨૯
સિંહાસન પ્રભુ તણું વળી દીઠું એક,
જેમાં જડેલ મણિયો નિરખ્યા અનેક;
છે દ્વાર સોળ વળી થંભ છનેઉ18 છાજે,
તે સર્વ ચિન્મય રુડી રીતના વિરાજે. ૩૦
તે ઊપરે જ ઘનડંબર19 છત્ર એક,
આશ્ચર્ય દેખી ઉપજે ઉરમાં અનેક;
તે છત્રમાંથી વળી ચંદન વૃષ્ટિ થાય,
તે મંદ મંદ પણ ગંધ દિશાંત જાય. ૩૧
સિંહાસને મયુર પોપટ હંસ જેહ,
બેઠા જણાય પણ અક્ષરમુક્ત એહ;
શ્રીસ્વામીને અતિ પ્રસન્ન કર્યા જ કાજ,
એવાં સ્વરૂપ ધરિયાં મળી મુક્તરાજ. ૩૨
સોપાન20 દિવ્ય વળી ત્યાં મણિનાં જ સારાં,
જોતાં જ મુક્ત મનને મુદ આપનારાં;
સિંહાસને સરસ ગાદી અમુલ્ય જોઈ,
જેનું કહી નવ શકે કદી મૂલ કોઈ. ૩૩
ત્યાં ભક્તિયે નિરખિયા નિજપુત્ર બેઠા,
બેઠા અનેક મળી મુક્ત તહાંથી હેઠા;
કોઈ ઉભા પ્રભુસમીપ છડી ધરિને,
કોઈ કરે ચમર હાથ ધરી હરિને. ૩૪
રાધાદિ શક્તિ ઘણી ત્યાં કર ધારી ઝારી,
સેવા નિમિત્ત થઈ સજ્જ ઉભી વિચારી;
તેણે શરીર શણગાર રુડા ધર્યા છે,
કોઈ કરે કનક થાળ ફુલે ભર્યા છે. ૩૫
વાજિંત્ર માંહિ સખી કોઈ કરે સુગાન,
કોઈ કરે સરસ નૃત્ય નટી સમાન;
કોઈ કરે પ્રભુનું પૂજન પ્રેમ આણી,
કોઈ કરે સ્તુતિ મુખે વદી મિષ્ટ21 વાણી. ૩૬
જે ધર્મઘેર ધરી જન્મચરિત્ર થાય,
તે કૈક તો કવિત કીર્તન જોડી ગાય;
માર્યો કુપાત્ર મહિમાં22 ખળ કાળિદત્ત,
તે ગાય છે ગુણીજનો કરી કોઈ નૃત્ય. ૩૭
કોઈક મુક્ત પ્રભુની છબીને નિહાળે,
કોઈક પદ્મ23 સરખા પગને પખાળે;
જે પાવમાં સરસ ષોડશ24 ચિહ્ન શોભે,
તે નિર્ખવા સ્થિતિ કરી મનભ્રંગ25 લોભે. ૩૮
નૂપૂર છે ચરણમાં ચળકીત નંગે,
પીળું ધર્યું રુચિર26 રેશમ વસ્ત્ર અંગે;
કેડે જડિત્ર મણિ માણક મેખળા છે,
કાંતિ સુશાંત અતિ શું શશિની કળા છે. ૩૯
નાભી ઉંડી લલિત વર્તુલ જેમ કૂપ,
તે ઉપરે વળી દિસે ત્રિવલી અનૂપ;
આવી રહી ઉદર ઉપર મોતીમાળ,
શ્રીવત્સ ચિહ્ન શુભ છે ઉર છે વિશાળ. ૪૦
કંઠે અમૂલ્ય મણિ કૌસ્તુભ છે ધરેલો,
જાણે સમુદ્ર મથવા થકી નીકળેલો;
તેનું સ્વરૂપ ધરી ત્યાં સ્થિત મુક્ત કોઈ,
વંદે સમસ્ત મળી અક્ષરમુક્ત જોઈ. ૪૧
ભક્તો તણા ભયહરા ભુજદંડ ભાળ્યા,
ત્યાં બાજુબંધ બહુ નંગ જડ્યા નિહાળ્યા;
કાંડે કડાં કનકનાં અતિ કાંતિવાળાં,
છે વેઢ વીંટી દશ આંગળિયે રુપાળાં. ૪૨
હાથેળી રક્ત જળજાત27 સમાન ભાસે,
રેખા રુડી નિરખતાં ભવત્રાસ નાસે;
અત્યંત તેજ નિરખ્યું નખપંક્તિ કેરું,
કોટાન કોટિ શશિ સૂર્ય થકી ઘણેરું. ૪૩
ગ્રીવા28 મનોહર દિસે શુભ શંખ જેવી,
છે હોઠ રક્ત કહું વિદ્રુમ29 કાંતિ કેવી;
દેખી સુદંત વળી કુંદકળી30 લજાય,
નાસા નિહાળી શુકની31 ઉપમા અપાય. ૪૪
જે જેની અંગ હરિને ઉપમા અપાય,
તે કોઈ કૃષ્ણતન તુલ્ય કદી ન થાય;
તે જેમ ચિત્ર રવિનું કરીને બતાવે,
આવો જણાય રવિ તે કદી તુલ્ય નાવે. ૪૫
નેત્રો નવીન કમળો કવિયો કહે છે,
ત્યાં ભ્રંગરૂપ ભમર્યો મળતી રહે છે;
જે વાંકડી ભ્રકુટિથી વળી કાળ ત્રાસે,
તે દેખીને હરિજનો મનમાં હુલાસે. ૪૬
બે કાનમાં કનક કુંડળ છે રુપાળાં,
તે તો દિસે મકર32 બેય સમુદ્રવાળાં;
તેમાં મણી સરસ મુક્ત બની રહ્યા છે,
શું પૂછવા રુચિ હરિની તહાં ગયા છે. ૪૭
બે પુષ્પગુચ્છ હરિને શ્રવણે વિરાજે,
તેની છબી રવિ શશાંક સમાન છાજે;
પાખંડિયે કુમત33 ભૂતળમાં ચલાવ્યા,
શું કષ્ટ તે ઉચરવા શશિ સૂર્ય આવ્યા. ૪૮
શોભે ભલું તિલક કેસર ભાલ કીધું,
તે મધ્ય ચંદ્રસમ કુંકુમ ધારી લીધું;
જાણે સદૈવ જનમંગળ છે વિચાર્યું,
તે માટ ચિહ્ન શુભ મંગળ કેરું ધાર્યું. ૪૯
માથે ધર્યો મુકુટ મોર સમાન સારો,
મોતી મણિ તણી ઘણી જ જણાય હાર્યો;
પ્રત્યક્ષ મેઘ શુભ શું પ્રભુને પ્રમાણી,
આવ્યો મયુર મનમાં અતિ મોદ આણી. ૫૦
તોરા ઝૂક્યા કુસુમના દરસાય કેવા,
ગંગાપ્રવાહ શિવજીની જટાથી જેવા;
એવું સ્વરૂપ સુતનું સતિયે34 નિહાળ્યું,
કોટાન કોટિ રતિનાથ35 થકી રુપાળું. ૫૧
ત્યાં તો દિઠા હરિ તણા અવતાર સર્વે,
મત્સ્યાદિ જે થઈ ગયા જગમધ્ય પૂર્વે;
તેઓ મળી સ્તુતિ કરે ઘનશ્યામ કેરી,
થૈ દીન પાવ પ્રણમે હરિરૂપ હેરી.36 ૫૨
સૌ લીન તે થઈ ગયા હરિતેજમાંય,
નક્ષત્ર જેમ રવિ આગળ લીન થાય;
ત્યાં વેદ ચાર નિરખ્યા વળી મૂર્તિમાન,
તે તો કરે હરિ તણા ગુણ કેરું ગાન. ૫૩
વાણી વદે સુજશની વળી શારદા ત્યાં,
ગાયે ગુણો અમિત તુંબરુ નારદા ત્યાં;
શેષનાગ પણ આપ સહસ્ર વક્ત્ર,37
કીર્તિ કહે પ્રભુ તણી તજી માન તત્ર. ૫૪
જેને કહે પરમ શંકર મૂર્તિમાન,
તે નૃત્ય ત્યાં કરી કરે હરિકીર્તિ ગાન;
બ્રહ્મા ચતુર્મુખ વડે શ્રુતિયો ભણે છે,
તે સર્વ મુક્ત પણ સ્નેહ ધરી સુણે છે. ૫૫
એવા અનેક અજ ઈશ તહાં જણાય,
તે કોઈથી જ ગણતાં ગણતી ન થાય;
સૌને દયાળુ હરિદર્શન આપ દે છે,
સ્વેચ્છાથી લીન નિજ તેજ વિષે કરે છે. ૫૬
એવો અપૂર્વ મહિમા હરિનો નિહાળી,
ભારે સમૃદ્ધિ વળી અક્ષરકેરી ભાળી;
પામ્યાં અપાર મુદ ત્યાં મન માંહિ માય,
તે તો ન કોટિ કવિયોથી કહી શકાય. ૫૭
આશ્ચર્ય પામી અતિશે પુલકાય38 કાયા,
પ્રેમાશ્રુબિંદુ પડતા દૃગથી જણાયા;
પોતા તણા તનુજનો મહિમા વિચારે,
સદ્ભાગ્ય તેથી નિજનાં અતિ ધન્ય ધારે. ૫૮
જાગ્યાં પછી સતિ તહાં ઉતરી સમાધી,
દેખી સ્વપુત્ર વળી ત્યાં અતિ પ્રીત વાધી;
વૃત્તાંત સર્વ કહિયું પછી ધર્મ પાસે,
તે સાંભળી તરત ધર્મ બહુ હુલાસે. ૫૯
તે દિવ્યભાવ વળી દંપતિ ભૂલી જાય,
ઇચ્છા પ્રભુની સુતભાવ વળી જણાય;
એવાં ચરિત્ર બહુ બાળપણે કર્યાં છે,
હે ભૂપતે! મુજ તણા મનમાં ભર્યાં છે. ૬૦
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
પ્રભુગુણ ગણતાં ન પાર આવે, કહી કહી જો જુગના જુગો ગુમાવે;
નભ ગતિ કરી કોઈ પાર જાય, પણ પ્રભુના ગુણનો ન પાર થાય. ૬૧
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે દ્વિતીયકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
ભક્તિમાતુઃ અક્ષરધામદર્શનનામા એકાદશો વિશ્રામઃ ॥૧૧॥