વિશ્રામ ૧૫
પૂર્વછાયો
હે રાજા સુણ સ્નેહથી, વળી વર્ણવું બાળચરિત્ર;
તરગામમાં રહી ત્રિકમે, કરી લીલા લલિત વિચિત્ર. ૧
ચોપાઈ
તરગામથી નૈરુત ભાગે, એક સારી તલાવડી લાગે;
ગંગાજળ જેવું નિરમળ નીર, તરુવર ઘણાં તેહને તીર. ૨
પ્રભુ બાળક મંડળી લઈને, જળકેળી1 કરે તહાં જઈને;
એક દિવસ ગયા ત્યાં નાવા, બહુ બાળ આવ્યા’તા બોલાવા. ૩
પેસી જળમાં સખા સંગ પ્રીતે, જળકેળી કરી રુડી રીતે;
કોઈ તો મત્સ્યની પેરે અંગ, ઊંડા નીરમાં મારે સળંગ. ૪
કોઈ જળકુકડી સમ થાય, મારી ડૂબકી દૂર દેખાય;
મગરી જેમ પુંછ પછાડે, તેમ બીજાને પાટુડી મારે. ૫
કોઈ કાચબા તુલ્યે વિચરે, કોઈ હાથ ઉંચા પગે તરે;
જેમ વિપ્ર કરે ઉપસ્થાન,2 શોભે તે બાળ તેહ સમાન. ૬
કોઇ દાદુરની પેરે3 કૂદે, કોઈ જાય તરી પથ જૂદે;
કોઈ સર્પ પેરે વાંકો ચાલે, કોઈ બગ સમ બીજાને ઝાલે. ૭
કોઈ હંસ બરાબર થઈ, બેસે કમળની ઉપર જઈ;
કોઈ ભમર થઈ કરે ગાન, ભાળી રીઝે છે શ્રીભગવાન. ૮
કરે હોડ4 અનેક પ્રકાર, કોણ જળમાં રહે ઝાઝી વાર;
કોણ તરતાં આગળ વધી જાય, કોણ પકડતાં નવ પકડાય. ૯
ઉંધી ખાટલીને જ આકાર, કોઈ તો તરે છે ઝાઝી વાર;
તરે કોઈ તો પલાંઠી વાળી, થાય વિસ્મિત સૌ જન ભાળી. ૧૦
ઝાડ ઉપર ઉંચે ચડે છે, ત્યાંથી ખાઈ ગોલાંટ પડે છે;
જળકેળી તે જોવાની આશે, આવે અમર ચઢીને આકાશે. ૧૧
આવે દર્શને મુનિવર વૃંદ, લીલા નિરખીને પામે આનંદ;
કોઈ મુક્ત બની બાળ અંગ, જળકેળી કરે હરિ સંગ. ૧૨
કાળીદત્ત તણો કોઈ સગો, આવ્યો હરિસંગ કરવાને દગો;
માયા આસુરી તે જાણનારો, જંત્ર મંત્ર જાણે જાદુગારો. ૧૩
કાળીદત્તનું વાળવા વેર, પાપી આવ્યો ઝાઝું ધરી ઝેર;
જળકેળી કરે હરિ જ્યાંય, બેઠો તાકીને તે ખળ ત્યાંય. ૧૪
તરુ ઉપર બાળકો ચડે, પછી તે પાણી ઉંડામાં પડે;
ચડ્યા જે ઝાડ પર પરમેશ, તેમાં પાપીએ કીધો પ્રવેશ. ૧૫
કરી ખડગના સરખો ખાંપો, કૃષ્ણ કેરા સાથળમાં ચાંપ્યો;
તસુ5 પેઠો તે ઉરુ6 મોઝાર, કાઢતાં ચાલી લોહીની ધાર. ૧૬
હરિ હળવેશું ઊતર્યા હેઠા, મળી મિત્ર તરુ તળે બેઠા;
પાટો બાંધી લીધો રુડી પેર, પછી સૌ મળીને ગયા ઘેર. ૧૭
જાણ્યું હરિયે અસુરનું એ કામ, તોય ક્રોધ ન કીધો તે ઠામ;
એમ ધાર્યું શ્રીધર્મને લાલે, તેને ફળ મળશે કોઈ કાળે. ૧૮
ક્ષમાસાગરે બહુ ક્ષમા કીધી, એવો કોણ બીજો ક્ષમાનિધિ;
દશ દિવસે તે રુઝાયો ઘાય, પણ ચિહ્ન પડી રહ્યું ત્યાંય. ૧૯
જ્યારે ચિહ્ન તે દેખતા સ્વામી, ત્યારે બોલતા અંતરજામી;
જ્યારે ચિહ્ન આ નજરે ચડે છે, ત્યારે તે તરુ સર સાંભરે છે. ૨૦
પૂર્વછાયો
તરરૂપી તરગામ છે, હરિ જોવા ઉલટ્યું ત્યાંય;
ભૂપ કહે શું રત થયું, કહે વર્ણી પ્રભુ પદમાંય. ૨૧
લીલા કહી તરગામની, મેં ભાવ ધરીને ભ્રાત;
આસપાસના ગામમાં, વળી વિચર્યા તે કહું વાત. ૨૨
સ્નેહી સગાં બળદેવનાં, જેઓ રહે જુદે જુદે ગામ;
તેઓ શ્રીરામપ્રતાપને, આવે નોતરું દેવા કામ. ૨૩
ભોજન કારણ ભાવથી, સહ કુટુંબ તેડી જાય;
શ્રીહરિની છબી જોઈને, ગામોગામ વધ્યો મહિમાય. ૨૪
નામ કહું તે ગામનાં, તમે સુણો અભેસિંહ ભ્રાત;
મુંડાડીહા એક છે, બીજું બેશહુ પુર પ્રખ્યાત. ૨૫
રુડું રણિયાપુર વળી, ફર્શરામ પુર છે નામ;
સુહેલવા ને વેણિપુર, વળી ચૌરી અકમા ગામ. ૨૬
ભમૈચા ને ભેટવરા, ગામ કીનકી આદિક જેહ;
ભોજન કાજ પધારીને, કર્યાં પાવન પ્રભુયે તેહ. ૨૭
દક્ષિણમાં તરગામથી, એક આંબલીયા છે ગામ;
મિત્ર વસે બળદેવના, તેનું મંછામિશર છે નામ. ૨૮
સુત તેનો શિવદીન છે, બીજો સુફળ પણ શૂરવીર;
તાતે કહ્યું તે બેયને, તેડી લાવો ધરમકુળ ધીર. ૨૯
તે તો ગયા તરગામમાં, સૌને નોતરું દેવા કામ;
આગ્રહ ત્યાં અતિશે કર્યો, તેડી જવા આંબલીયા ગામ. ૩૦
કુટુંબ સહિત પધારિયા, રામપ્રતાપજી તે ઠામ;
ભમૈચા કિનકી થઈ ગીયા, ચૌરી આંબલીયા ગામ. ૩૧
જ્યાં જ્યાં થઈ હરિ જાય છે, વધે આનંદ ત્યાં આસપાસ;
સૂરજનો રથ સંચરે, ત્યાં પડે છે જેમ પ્રકાશ. ૩૨
મૂર્તિ મનોહર માવની, જોવા લોચન મન લોભાય;
માણસ કે પશુ પક્ષી પણ, છબી નિરખવા સ્થિર થાય. ૩૩
આંબલીયામાં એક દિન, સૌને રાખ્યાં રુડી રીત;
ભાવતાં ભોજન પાન દીધાં, પુરી ધરી મન પ્રીત. ૩૪
બીજે દિન સનમાન દૈ, પછી કીધાં સૌને વિદાય;
ઉત્તરમાં ખજુહા સરોવર, નાયા જઈને ત્યાંય. ૩૫
ત્યાંથી કમળ કમનીય7 લઈ, હેતે આપ્યું હરિને હાથ;
વળી વિચરીને આવિયા, તરગામમાં સૌ સાથ. ૩૬
ચોપાઈ
ભક્તિમાતાની બેન વસંતા, ભાગ્યાશાળી ભલી ગુણવંતા;
ગામ અશોકપુરમાં રહેલી, બલધી દવેને પરણેલી. ૩૭
કાંઈ સંકટ આવિયું ત્યાંય, વસ્યાં બલમપડરી માંય;
તેઓ આવિયાં તેડવા કાજ, તરગામમાં જ્યાં મહારાજ. ૩૮
બીજી બેહેન જે ચંદન નામ, તેના સાસરાનું કહું ગામ;
પ્રગણું તરહર પરમાણો, ગુદહાબરવી ગામ જાણો. ૩૯
સરદાર પાંડે તેના સ્વામી,8 આવ્યા તેડવા તે મુદ પામી;
ભક્તિમાત તણા જેહ ભાઈ, જેની ગેલહી સંજ્ઞા9 ગણાઈ. ૪૦
તેના પુત્ર જે બે કહેવાય, ગવરી અને બદરી ગણાય;
આવ્યા લોહસિસાગામ થકી, ધર્મવંશીને તડવા નકી. ૪૧
કહે સૌને શ્રીરામપ્રતાપ, અમે આવશું જાઓ જી આપ;
એમ કહીને વિદાય તે કર્યા, પછી રામપ્રતાપ સંચર્યા. ૪૨
સાથે પત્નિને શ્રીઘનશામ, કર્યો પડરીયે પ્રથમ વિરામ;
ત્યાંથી લોહસીસે પછી ગયા, ત્યાં તો બે ત્રણ દિવસ તે રહ્યા. ૪૩
અસુરાંશ હતો તહાં એક, આળ10 કરતો હરિને અનેક;
તેને એક સમે મુનિનાથે, પકડીને પછાડિયો હાથે. ૪૪
તેથી કાંડું તેનું ખડી ગયું, તેણે જઈને જનો પાસે કહ્યું;
વાત કોઈ થકી ન મનાય, કહે બાળકથી તે શું થાય? ૪૫
મહિમા પ્રભુનો જેહ જાણે, તે તો વાત તે સાચી પ્રમાણે;
પછી ત્યાંથી કરીને પ્રયાણ, પડરી ગયા પાંડે સુજાણ. ૪૬
ત્યાંથી ગોંડે ગયા ગુણાગાર,11 ગયા ટેડી નદી તણે પાર;
ગુદહાબરવી ગામ ગયા, તરગામ આવી પાછા રહ્યા. ૪૭
પૂર્વછાયો
ભક્તિમાતા ભગવાનને, મળવાને મન અકળાય;
વારે વારે કહે ધર્મને, હવે તેડવાને કોણ જાય? ૪૮
તનુજ કાળુ ત્રિવાડીના, જેનું નામ રુડું વિશ્રામ;
તે મળવા વૃષદેવને, પોતે આવ્યા અવધ્યપુર ધામ. ૪૯
ભક્તિમાતા તેને કહે, તમે વિચરો મારા વીર;
તેડી લાવો તરગામથી, હરિ વિના ધરાય ન ધીર. ૫૦
રુડા રામપ્રતાપને, તેડી લાવો કુટુંબ સહીત;
આવ્યાની અવધ થકી થયા છે, વાસર અધિક વ્યતીત. ૫૧
ચોપાઈ
એવું સાંભળી ભક્તિના ભાઈ, બોલ્યા જઈશ હું તેડવા બાઈ;
એક સાથે લીધો સુખપાલ, ચાલ્યા વિશ્રામજી તતકાળ. ૫૨
વાટે જાતાં કરે છે વિચાર, આજ ભેટશે ભક્તિકુમાર;
સુખસાગર સુંદરશ્યામ, કેવા દેખીશ હું ઘનશામ? ૫૩
જેની મૂર્તિ વિષે મન પ્રોઈ, જન જાતી રહે સહુ જોઈ;
મેં તો દીઠા હતા છેક છોટા, હવે તો તે થયા હશે મોટા. ૫૪
છપૈયામાં ચમત્કાર કરી, લીધાં સર્વે તણાં મન હરી;
છપૈયાના રુડા સમાચાર, મને પૂછશે ધર્મકુમાર. ૫૫
હેતે હરિને ખોળામાં ધરીશ, વળી ચુંબન ગાલે કરીશ;
આવી ઉભા રહી મુજ સામા, મને કહેશે મહાપ્રભુ મામા. ૫૬
એ છે જગદિશ જગદાધાર, એનો પામે નહીં કોઈ પાર;
જ્યારે તે પ્રભુ મુજને મળશે, મારા તાપ ત્રિવિધિના ટળશે. ૫૭
વળી જાણીશ હું તેણી વાર, મારો સુફળ થયો અવતાર;
વળી મળશે શ્રીરામપ્રતાપ, જે છે દેવ સંકર્ષણ આપ. ૫૮
હું તો હરખાઉં છું મનમાંથી, આવા શ્રેષ્ઠ સગા મળે ક્યાંથી;
એવું વીચારતા વિશરામ, પછી તે પહોંચ્યા તરગામ. ૫૯
મળ્યા ભાવથી બેઉ ભાણેજ, એમાં ઓળખ્યા ઘનશામ એ જ;
લઈ છાતિએ તરત લગાવ્યા, આંખે પ્રેમનાં આંસુડાં આવ્યાં. ૬૦
જેમ ચિંતામણી પામે કોય, તેના હર્ષની હદ નવ હોય;
એવો ઉપજ્યો આનંદ અપાર, કહી નવ શકે વદનહજાર.12 ૬૧
કહે કૃષ્ણ મામા ક્યાંથી આવ્યા? મારી સારુ કહો શું શું લાવ્યા;
હરિ અક્ષર જે ઉચરે છે, જાણે મુખ થકી મોતી ઝરે છે. ૬૨
કહે મામો અયોધ્યાથી આવ્યા, ધર્મ બાપાએ તમને તેડાવ્યા;
એમ કહી વળી છાતીમાં ચાંપી, હેતે હાથમાં સુખડી આપી. ૬૩
મળ્યા રામપ્રતાપ તે ઠામ, તેના પુત્ર મળ્યા નંદરામ;
મળ્યા બળદેવ પુત્ર સહીત, ઘણી વાધી પરસ્પર પ્રીત. ૬૪
છપૈયાના પૂછ્યા સમાચાર, પૂછ્યું ક્ષેમ અયોધ્યા મોઝાર;
સગા સૌની કુશળતા જાણી, સૌયે અંતરમાં શાંતિ આણી. ૬૫
છપૈયાથી આવ્યા વિશરામ, એવી વાત ચાલી ગામોગામ;
સગાં સ્નેહી જે બળદેવ કેરાં, તે તો મળવાને આવે ઘણેરાં. ૬૬
સરિતાઓ સાગર ભણી ધાય, તેમ જન બહુ તરગામ જાય;
કોઈ હળીમળી થાય વિદાય, કોઈ એકાદ દિવસ રોકાય. ૬૭
કોઈ મળવાનું બાનું બતાવે, પણ હરિમુખ નિરખવા આવે;
દર્શનીય પુરુષ કોઈ જાણે, કોઈ પૂરણ બ્રહ્મ પ્રમાણે. ૬૮
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
હરિવર તરગામમાં બિરાજી, જનમન સર્વ કર્યા જ રાજી રાજી;
સુરવર મુનિ સર્વ એમ બોલે, નહિ તરગામ નિવાસી ભાગ્ય તોલે. ૬૯
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે દ્વિતીયકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
શ્રીહરિતરગ્રામતડાગે જલકેલીકરણાદિવર્ણનનામા પંચદશો વિશ્રામઃ ॥૧૫॥