કળશ ૨

વિશ્રામ ૧૬

 

પૂર્વછાયો

થયું આંબલીયા ગામમાં, ઇચ્છારામનું સગપણ જેહ;

તેહ કથા તમને કહું, નરપતિ સુણો ધરી નેહ. ૧

સગા જાણી બળદેવના, વિશ્રામને મળવા કામ;

આંબલીયાથી આવિયા, જેનું મંછામિશર છે નામ. ૨

પુત્રી તેને એક વર્ષની, તેનું નામ છે વરિયાળી બાઈ;

તેના પિતાએ ઇચ્છા કરી, વૃષવંશમાં કરવા સગાઈ. ૩

ઉત્તમ કુળ વૃષદેવનું, દીઠા સગા તેના કુળવંત;

તેથી સગા કરવા તણી, ઉર ઉપજી ચાહ અત્યંત. ૪

વાત પૂછી બળદેવને, મન જાણીને નિજ મિત્ર;

તે પણ બોલ્યા તે સુણી, વૃષવંશ છે પરમ પવિત્ર. ૫

કન્યા દેવા યોગ્ય છે, માટે કરો સગાઇ શુભ પેર;

ભાગ્ય ભલાં હોય આપણાં, ત્યારે આવે એવાં સગાં ઘેર. ૬

ઉત્તમ કુળના કુંવરને, દેવા ઇચ્છે ઘણા કન્યાય;

મોટો કુંવારો નવ મળે, શિશુપણ વિષે વરી જાય. ૭

તે માટે શિશુપણ વિષે, સહુ કન્યાની કરે છે સગાઈ;

લગ્ન કરે છે તે પછી, જ્યારે લગ્નલાયક થાય બાઈ. ૮

તે માટે તમે આજથી, શુભ કરવા ધાર્યું કામ;

મુજને પણ મનમાં ગમ્યું, એવું ન મળે બીજું ઠામ. ૯

ઉપજાતિવૃત્ત

શ્રીમંતની જે દુહિતા1 ગણાય, ગરીબને ઘેર નહીં સમાય;

જે સિંધુ2 હીમાચળ કેરી જાઈ,3 તળાવમાં કેમ રહે સમાઈ? ૧૦

કન્યા દિસે જેવી ગરીબ ગાય, જ્યાં દાન દે ત્યાંજ બિચારી જાય;

જો તે જઈ ત્યાં બહુ દુઃખ લે છે, દેનારને શાપ હમેશ દે છે. ૧૧

જો કોઈ સારું કુળ તો ગણાય, તથાપિ ત્યાં પુત્રી સુખી ન થાય;

સંસાર મધ્યે પડી સાક્ષી4 એવી, તે ઘેર કન્યા કદીયે ન દેવી. ૧૨

કન્યા જુવે છે વર રૂપરેલો, માતા જુવે દ્રવ્ય પિતા ભણેલો;

સગા જુવે ઉત્તમ વંશવાન, બીજા જનો ઉત્તમ ખાન પાન. ૧૩

પોતા તણી કીર્તિ વધારવાને, જો બાપ નાંખે દુઃખમાં સુતાને;

તે તો પિતા પુત્રી તણો જ ઘાતી, પાપી પુરો તેની કઠોર છાતી. ૧૪

એવું સુણી સર્વ નકી કરીને, પછી પૂછ્યું રામપ્રતાપજીને;

ત્યારે કહે રામપ્રતાપ એમ, પિતાજી જાણે કહું કાંઈ કેમ. ૧૫

જો પુત્ર પામે વય વૃદ્વ કોય, તથાપિ જો તાત હયાત હોય;

પૂછ્યા વિના કામ કરે ન કાંઈ, પડે કરે તો કદી કષ્ટમાંઈ. ૧૬

ચોપાઈ

ઇચ્છા હોય જો આપના ઉરમાં, આવજોજી અયોધ્યા પુરમાં;

એવો એહને ઉત્તર દીધો, તેણે સાંભળી મન ધરી લીધો. ૧૭

જવા તે પછી પોતાને ઘેર, કરી રામપ્રતાપે સુપેર;

બળદેવને વિનતી કીધી, રજા ઘેર જવા માગી લીધી. ૧૮

વસ્ત્ર ભૂષણ દઈ લાગી પાય, સૌને બળદેવે કીધા વિદાય;

બોલ્યા મંછામિશર તેહ ઠામ, ચાલો સર્વે આંબલિયા ગામ. ૧૯

જજ્યો ત્યાં થઈને તમે ઘેર, તેમાં ઝાઝો નહીં પડે ફેર;

સમઝાવીયા સહુને આમ, ગયા તેડી આંબલીયા ગામ. ૨૦

રુડી રીતે રાખ્યા એક રાત, સૌની સેવા કરી ભલી ભાત;

થયો પ્રેમ પરસ્પર ઘણો, મંછામિશ્રને વૃષવંશ તણો. ૨૧

ધર્મવંશ છે રૂપનિધાન, જેવું રૂપ તેવા ગુણવાન;

ઘનશામનું રૂપ ઘણું છે, જેમાં જન ચિત્ત ચોરપણું છે. ૨૨

મંછામિશ્રની સ્ત્રી દેવજાની, તે તો સમજુ દિસે સોળે આની;

તેણે ચિત્તમાં વાત વિચારી, મારી છે રુડી કન્યા કુંવારી. ૨૩

આવા કુળમાં તે કન્યા દેવાય, એવાં ભાગ્ય ઉદે ક્યાંથી થાય;

કર જોડીને સ્તુતિ ઉચ્ચરી, કુળદેવની માનતા કરી. ૨૪

આવા મળશે સગા જો અમને, તો હું પ્રેમથી પૂજીશ તમને;

ચાલ્યા બીજે દિવસ મેમાન, જઈ પહોંચ્યા અવધપુર સ્થાન. ૨૫

માત તાતને સૌ જઈ મળિયા, તેથી તન મનના તાપ ટળિયા;

માયે કૃષ્ણનાં મીઠડાં લીધાં, હૈયે ચાંપીને ચુંબન કીધાં. ૨૬

ગામ આંબલીયા કેરી વાત, કહી સૌયે સુણી માત તાત;

રૂપ કન્યાનું સૌએ વખાણ્યું, રુડું રત્ન તે ઘરજોગ જાણ્યું. ૨૭

વસી થોડા વાસર વિશ્રામ, ગયા મામો તે છપૈયે ગામ;

કહ્યા શ્રીહરિના સમાચાર, સુણી હરખ્યાં સકળ નરનાર. ૨૮

હવે આંબલીયે જે રહે છે, દેવજાની પતિને કહે છે;

સ્વામી અવધપુરીમાં સિધાવો, કન્યાનું સગપણ કરી આવો. ૨૯

મંછામિશ્ર બોલ્યા તેહ ઠામ, ઘણું છે હમણા ઘરકામ;

છોને માસ પછી જ જવાતું, હાલ લગ્ન5 નથી વહી જાતું. ૩૦

ત્યારે ક્રોધ કરી કહે નારી, જાઓ આજ ને આજ વિચારી;

બીજાં કામ જો બગડે વિશેષ, તેની ચિંતા ન રાખવી લેશ. ૩૧

વસંતતિલકાવૃત્ત (સ્ત્રીની હઠિલાઇ વિષે)

જાણે ન ટાઢ તડકો ન ગણે જ વૃષ્ટિ,

જીવત્વ કોણ ગણતી ન ગણે જ સૃષ્ટિ;

શું સુખ દુઃખ કદી હાની હજાર થાય,

સ્ત્રી ધાર્યું કામ કરવા સહસા6 ચહાય. ૩૨

   તેડાવિયા તરત ત્યાં બળદેવ મિત્ર,

   બન્ને ગયા વૃષ તણા પૂરમાં પવિત્ર;

   શ્રીધર્મ પાસ નમીને બળદેવ બોલ્યા,

   જે જે મનોર્થ મનના તહી સર્વ ખોલ્યા. ૩૩

દેવા વિચારી દ્વિજ આ તવ ઘેર કન્યા,

છે યોગ્ય વાત સઘળી નથી કાંઈ અન્યા;7

જો દૂધ સાકર ભળે વધશે મિઠાશ,

આ બાઈથી કુળ વિષે વધશે પ્રકાશ. ૩૪

   એવાં અનેક વચનો કહી હા પડાવી,

   શ્રી ભક્તિને વળતી વાત બધી મનાવી;

   ધર્મે કહ્યું તનુજનો8 સુત નંદરામ,

   તેની સગાઈ કરી બેશહુપૂર ગામ. ૩૫

આ પુત્ર એક ઘરમાં ઘનશામ જે છે,

સંસારથી અતિ સદૈવ વિરક્ત તે છે;

ઇચ્છાસુ રામ સુત છે વય છોટી છેક,

જેને થયું વરસ તો શુભ સાર્ધ એક.9 ૩૬

   મંછા કહે મુજ સુતા પણ તે સમાન,

   છે તેજ કાજ કરીયે શુભ વાગદાન;10

   દેવજ્ઞ11 પાસ પછી શુદ્ધ મુહૂર્ત લીધું,

   વાગ્દાન વેદ વિધિયે તતકાળ કીધું. ૩૭

તેડી સગાં સ્વજનનાં સનમાન કીધાં,

સૌને ગુલાબ જળ તાંબુળ આદિ દીધાં;

વાજિંત્રનાદ વૃષના ઘરપાસ થાય,

ગૌરી મળી પૂરની મંગળ ગીત ગાય. ૩૮

પદ – ૧

(‘ભમરા પહેલો વધાવો મારે આવિયો’ એ રાગનું ધોળ)

સજની આજ શ્રીધર્મ કેરે આંગણે,

અતી આનંદ ઉત્સવ થાય રે;

   વિવા’નાં જોને વાજાં વાગે રુડાં વધાઇનાં… ટેક.

કર્યું સગપણ ઇચ્છારામભાઈનું,

   રુડી વરિયાળી નામે છે કન્યાય રે... વિવા’નાં꠶ ૩૯

વેવાઇ શ્રીમંત સારા મંછામિશ્ર છે,

   જેનું ગુણિયલ છે આંબલીયા ગામ રે... વિવા’નાં꠶

જેવા વેવાઇ છે તેવાં વેવાણ છે,

   જેનું દેવજાની છે નિર્મળ નામ રે... વિવા’નાં꠶ ૪૦

ધર્મદેવનાં ભાગ્ય ધન્ય ધન્ય છે,

   એ તો વિશ્વ આખામાં વખણાય રે... વિવા’નાં꠶

ભાઈ રામપ્રતાપ રુદે રીઝીયા,

   માતા ભક્તિનો હરખ ન માય રે... વિવા’નાં꠶ ૪૧

વેવાઇ બન્ને બિરાજ્યા ઉત્તમ આસને,

   પૂજ્યા પ્રેમથી ગુણનિધિ ગણનાથ12 રે... વિવા’નાં꠶

કીધી પૂજા પરસ્પર વળી કંકુયે,

   આપ્યાં હળદર ને સોપારી હાથ રે... વિવા’નાં꠶ ૪૨

સસરે વરને તિલક કીધું ભાલમાં,

   મુક્યું હાથમાં શ્રીફળ સોનામોર રે... વિવા’નાં꠶

વેદમંત્ર ભણે છે વિપ્ર વેદીયા,

   સર્વે વિધિ કરાવે કુળના ગોર રે... વિવા’નાં꠶ ૪૩

સ્વસ્તિવાચન13 કીધુ વિપ્ર સૌ મળી,

   વેદ ચારેના આપ્યા આશીર્વાદ રે... વિવા’નાં꠶

મળી માનિની14 ગાય મધુરે સ્વરે,

   સુણતાં સર્વેને લાગે સારો સ્વાદ રે... વિવા’નાં꠶ ૪૪

સસરે આપી જમાઇને સોના સાંકળી,

   સગાં સર્વેનું કર્યું સનમાન રે... વિવા’નાં꠶

ધાણા ગોળને વેહેંચી ત્યાં સાકર વળી,

   દીધાં દ્વિજને બહુ દક્ષિણા દાન રે... વિવા’નાં꠶ ૪૫

ઘૂમે સારી સભામાં ઘનશામજી,

   જેની ચપળ છે હંસ જેવી ચાલ રે... વિવા’નાં꠶

સર્વે સાજન15 તેના સામું જોઇ રહે,

   વાલા લાગે વિશ્વવિહારીલાલ રે... વિવા’નાં꠶ ૪૬

પદ – ૨

સજની આજની શોભા શી હું વર્ણવું,

ધૂમ મચી છે ધર્મને દરબાર રે;

   નગારાં વાગે ધીન્નાં ધીન્નાં રે કડકડકડ ધીન્નાં... ટેક.

ઘણા હાથી ને ઘોડા શણગારિયા,

   સજ્યા સર્વે જનોયે શણગાર રે… નગારાં꠶ ૪૭

લીલાં તોરણ બાંધ્યાં રુડાં ટોડલે,

   ધરી ધજા પતાકા ભલી ભાત રે… નગારાં꠶

પૂર્યા ચોકમાં મોતી તણા સાથીયા,

   જોતાં જનમન થાય રળીયાત રે… નગારાં꠶ ૪૮

છજાં માળીયાં અગાશી ઉપર ચડી,

   નાચે મનમાં મગન થઈ મોર રે… નગારાં꠶

વાજે ઢોલ ત્રાંસાં ને ભેરી ભુંગળો,

   થાય શરણાઇના અતિશે શોર રે… નગારાં꠶ ૪૯

ભાટ ચારણ બોલે બિરદાવળી,16

   કરે ગુણીજન મળી ગુણગાન રે… નગારાં꠶

નાચે આકાશમાં આવીને અપ્સરા,

   તે તો તાથેઇ તાથૈ તોડે તાન રે… નગારાં꠶ ૫૦

આજ તો ઉપજ્યો આનંદ આખા શહેરમાં,

   આજ તો દુધડે વરસે છે મેહ રે… નગારાં꠶

ભેટ લઈને ભલા જન આવે ભેટવા,

   ધર્મતાત આગળ ધરે તેહ રે… નગારાં꠶ ૫૧

હાર તોરા ને ગજરા રુડા ગુંથીને,

   લાવી માળણ ભરી મોટી છાબ રે… નગારાં꠶

તેમાં ફૂલ ફોરે17 છે જાઇ જુઇનાં,

   વળી ગુલદાવદીને ગુલાબ રે… નગારાં꠶ ૫૨

લાવ્યો તંબોળી પણ પડા પાનના,

   લાવ્યો દોશિડો18 સારાં શેલાં પાગ રે… નગારાં꠶

હીરા મોતી લઇ ઝવેરી આવિયા,

   આપી મૂલ ને તે લીધાં અથાગ રે… નગારાં꠶ ૫૩

આપે જ્યારે ઘરેણું ઘનશ્યામને,

   તે તો જોઇને તજે છે તતકાળ રે… નગારાં꠶

માયાતીત તેથી જનોયે જાણિયા,

   વિશ્વેશ્વર છે વિશ્વવિહારીલાલ રે… નગારાં꠶ ૫૪

પદ – ૩

સજની જે હું જાણું છું તે તને કહું,

જેવા રૂડા છે ઇચ્છારામભાઇ રે;

   વર કન્યા કેરી જોવા જેવી રુપાળી જોડ છે... ટેક.

એક એકથી ઓછું કે અધિક નથી,

   સરખી સદગુણની છે સરસાઇ રે… વર કન્યા꠶ ૫૫

જેવી જોડ સૂરજ રન્નાદે19 તણી,

   જેવી જોડ રતી ને રતીનાથ20 રે… વર કન્યા꠶

શોભે ઇંદ્ર ઇંદ્રાણી જેમ સ્વર્ગમાં,

   શોભે રોહિણી જેમ શશી સાથ રે… વર કન્યા꠶ ૫૬

જેવી ઇશ્વર21 ને પારવતીની જોડ છે,

   જોડ બ્રહ્મા સાવિત્રીની ગણાય રે… વર કન્યા꠶

જોડ બુદ્ધિ ને ગુણનિધિ ગણેશની,

   જોડ વરુણ ને પદ્મણી જણાય રે… વર કન્યા꠶ ૫૭

જેવી વિષ્ણુ ને લક્ષ્મીજીની જોડ છે,

   ઇચ્છારામ ને વરિયાળીની જોડ રે… વર કન્યા꠶

નવરે દિવસે બ્રહ્માયે નીપજાવીયાં,

   નથી એકેમાં કાંઈ ખામી ખોડ રે… વર કન્યા꠶ ૫૮

જેમ કુંદનમાં22 હીરો જડાય છે,

   શોભે બન્ને મળીને તે સદાય રે… વર કન્યા꠶

જેમ જીવ ને કાયા બે શોભે મળી,

   તેમ દંપતી મળીને દેખાય રે… વર કન્યા꠶ ૫૯

આપે આશિષ સર્વે મળી સુંદરી,

   જોડ રહેજો અખંડ સદા એહ રે… વર કન્યા꠶

ધર્મ ભક્તિની સેવા કરજો સર્વદા,

   નિત્ય રાખજો નવો નવો નેહ23 રે… વર કન્યા꠶ ૬૦

ભલાં ભાગ્યશાળી થજો તે ભૂમિમાં,

   કીર્તિ વિસ્તારજોજી દેશોદેશ રે… વર કન્યા꠶

કરજો પર ઉપકાર ઘણા પ્રેમથી,

   વળી વૈભવ પામજો વિશેષ રે… વર કન્યા꠶ ૬૧

ત્રણે ભાઇયો તે તો ત્રિમૂર્તિ જોડ છે,

   તેમાં કૃષ્ણ છે કાળ કેરા કાળ રે… વર કન્યા꠶

હરિ ક્ષર ને અક્ષરના છે આતમા,24

   વા’લો એ છે વિશ્વવિહારીલાલ રે… વર કન્યા ૬૨

પદ – ૪

સજની છોડ ચંપાનો છોટો મેં દીઠો,

જેનું નામ છે રુડું ઇચ્છારામ રે;

   સુહાગણ સજની વૃષની વાડીમાં ચંપો મોરીયો... ટેક.

છોટાપણમાં ચંપાની પ્રસરી વાસના,25

   જેના ગુણ ગવાય આંબલીયા ગામ રે... સુહાગણ꠶ ૬૩

ચંપો આવી ઉગ્યો છે અક્ષરધામથી,

   રુડો કહીને વખાણે રાણારાય રે... સુહાગણ꠶

ચંપો રૂપે ને રંગે દિસે રાજવી,

   ચંપો નિરખીને હૈડું હરખાય રે... સુહાગણ꠶ ૬૪

ચંપો મનમાં ગમ્યો મંચ્છા વેવાઇને,

   તેણે સત્કાર કીધો સારી રીત રે... સુહાગણ꠶

ચંપા જેવી વળગાડી સારી વેલડી,

   તેથી દેખાશે વિશેષ શોભીત રે... સુહાગણ꠶ ૬૫

ચંપો પૂરી મોટાઇ જ્યારે પામશે,

   થાશે પ્રથવી આખીમાં તે પ્રખ્યાત રે... સુહાગણ꠶

ચંપો ફેલાશે રુડી ગુજરાતમાં,

   વળી સોરઠ માંહિ ભલી ભાત રે… સુહાગણ꠶ ૬૬

સજની ચંપાના અંગથી ચંપા થશે,

   જેમ દીવાથી દીવા પ્રગટાય રે… સુહાગણ꠶

તેવા તેજસ્વી તેવા ગુણવાન તે,

   સર્વે સદ્‌ગુણે સરખા જણાય રે… સુહાગણ꠶ ૬૭

ચંપો માલિક થાશે અર્ધા મુલકનો,

   કરશે કોટિક લોકનાં કલ્યાણ રે… સુહાગણ꠶

એના ગુણ તો ગુંથાશે મોટા ગ્રંથોમાં,

   આખા વિશ્વમાં પામશે વખાણ રે… સુહાગણ꠶ ૬૮

ચંપો પૂજાશે હીરા માણક મોતીયે,

   મોટા મહિપતિ દેશે મોટું માન રે… સુહાગણ꠶

જે કોઈ લેશે આ ચંપાની સુવાસના,

   થાશે અમર તે અક્ષર સમાન રે… સુહાગણ꠶ ૬૯

સજની ભગવાન આ ચંપાના ભાઇ છે,

   જે છે દીનબંધુ દીનદયાળ રે… સુહાગણ꠶

પ્રેમે તે પ્રભુ આ ચંપાને પાળશે,

   વા’લો જે છે વિશ્વવિહારીલાલ રે… સુહાગણ꠶ ૭૦

પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત

શુભ સગપણ એવી રીત કીધું, જમણ સુમિષ્ટ જમાડી માન દીધું;

પછી હળીમળીને સગાં બધાંય, નિજનિજ ગામ જવા થયાં વિદાય. ૭૧

 

ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે દ્વિતીયકલશે

અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે

શ્રીઇચ્છારામજી-નિમિત્તવાગ્દાનકરણનામા ષોડશો વિશ્રામઃ ॥૧૬॥

કળશ/વિશ્રામ

ગ્રંથ વિષે

કળશ ૧ (૨૦)

કળશ ૨ (૧૮)

કળશ ૩ (૨૭)

કળશ ૪ (૩૧)

કળશ ૫ (૨૮)

કળશ ૬ (૨૯)

કળશ ૭ (૮૩)

કળશ ૮ (૬૩)

કળશ ૯ (૧૩)

કળશ ૧૦ (૨૦)

ચિત્રપ્રબંધ વિષે