વિશ્રામ ૨
અથ શ્રીહરિજન્મસમયે વસંતાગમનવર્ણન
દ્રુતવિલંબિત
ઉપવને પવને ત્રિવિધી ધરી, સરસતા રસતાની બહુ કરી;
ખગ રુડાં ગરુડાદિ ગણાય છે, સુમનથી મનથી હરખાય છે. ૧
વન વિષે નવિ શેવતિયો દિસે, બહુ લસે હુલસે જન તે વિષે;
ઉચરતી ચરતી વળી કોકિલા, ઠીક થતી કથતી જશ શું ઇલા.1 ૨
જનમતી નમતી લતિકા બહુ, અગણિતો ગણિતો ગણિ શું કહું;
અભવ સંભવ સંધિથી રાચતી, વનટકી નટકી કિશું નાચતી. ૩
ભ્રમરજી મરજી મનમાં ધરી, રવ કરે વકરે મધુતા હરી;
ભજનમાં જનમાં મલકાય છે, ખચિતથી ચિત્તથી ગુણ ગાય છે. ૪
કમળતો મળતો ગુણ સંઘરે, વિમળતા મળતા તજીને ધરે;
અમિતમાં મિતમાં જળમાં સહી, વશિ રહે શિર હેઠું કરે નહી. ૫
સકળિયો કળિયો સુપલાશની, 2 વનફુલી ન ફુલી કળિ ઘાસની;
દ્રુમલતા3 મળતા રિતુમાં4 ખિલે, પથરના થર ના કદીયે ફુલે. ૬
અસુરની સુરની સહુ સંપદા, પ્રસરવા સરવાર વિષે તદા;
વિદિશથી દિશથી વશિ નેહથી, અચળ થૈ ચળ થૈ ખળ ગેહથી. ૭
સુકવિ તો કવિતો5 રિતુના કરે, રચિ રચી ચિર ચિત્ત વિષે ધરે;
વસુમતી સુમતી જન જે સજે, અચરના ચરના પતિને ભજે. ૮
ઉપજાતિ
વસંતમાં સંત તથા અસંત, આનંદ પામે ઉરમાં અનંત;
ભાનુ પ્રકાશે સુખ થાય ભારી, ક્રિયા જુદી સજ્જન ને શિકારી. ૯
ભક્તિ તણા અંગનું તેજ જેહ, વસંતથી ઓપ્યું વિશેષ તેહ;
તે જેમ કાંતિ જળજાત6 કેરી, ભાનૂ પ્રકાશે પ્રગટે ઘણેરી. ૧૦
તેવે સમે સૌ સુર વજ્રપાણિ, 7 પ્રભુ તણો પ્રાદુરભાવ જાણી;
અજાદિ8 તે બેસી વિમાન આવ્યા, સુરાંગનાઓ પણ સંગ લાવ્યા. ૧૧
ગણેશ ગંગેશ9 રમેશ10 શેષ, જળેશ11 જક્ષેશ12 શશી દિનેશ;
દશે દિશાના દિગપાળ દેવ, તહાં પધાર્યા મળી તર્તખેવ. ૧૨
ત્યાં વ્યોમમાં વૃંદ વિમાન છાયાં, સુરાંગનાયે ગુણ ગીત ગાયાં;
સર્વેની દૃષ્ટિ વૃષધામમાં છે, પ્રીતિ ઘણી શ્રીઘનશ્યામમાં છે. ૧૩
ત્યાં તેજનો પ્રાદુરભાવ ભાળી, નેહે રહ્યા નિર્જર13 સૌ નિહાળી;
બાહ્યાંતરે જે સ્થિત અંધકાર, તે સર્વને તત્ક્ષણ તોડનાર. ૧૪
કોટ્યર્ક14 અગ્નિ શશી જો પ્રકાશે, તે સર્વ ખદ્યોત સમાન ભાસે;
જે તેજ છે સચ્ચિદહર્ષરૂપ, સુશાંત ને અદ્ભુતતા અનૂપ. ૧૫
તે તેજ તો વ્યાપ્ત દશે દિશામાં, આવી શકે કેમ બધું કહ્યામાં;
ચરાચરે અક્ષરતેજ જેમ, વ્યાપી રહ્યા અંતર બાહ્ય એમ. ૧૬
સુશ્વેત ને ઘટ્ટ અબદ્ધ શુદ્ધ, આશ્ચર્યકારી ઉચરે વિબુદ્ધ;15
અપાર અષ્ટાવરણોથી પાર, વ્યાપી થયું અક્ષર એકતાર. ૧૭
દેખે મુનિ સજ્જન દેવતાઓ, દિસે નહીં વિશ્વ તથા દિશાઓ;
પ્રકાશથી અંજન દૃષ્ટિ પામી, સહી શકે કેમ વિમાનગામી. ૧૮
તે તેજનો મર્મ ચિત્તે વિચાર્યો, પ્રભુ તણો પ્રાદુરભાવ ધાર્યો;
સાકારનું દર્શન સદ્ય થાવા, સ્તુતિ કરી તેજ તહાં સમાવા. ૧૯
હેતે કહે સૌ સુર જોડી હાથ, અહો દયાળુ પ્રભુ દીનનાથ;
સમગ્ર આ તેજ અહીં સમાવો, અનાદિ મૂર્તિ અમ દૃષ્ટિ આવો. ૨૦
પ્રહર્ષિણીવૃત્ત
હે સ્વામી ભુવન સમસ્ત ભૂપભૂપ,
આત્માના પરમ પવિત્ર આત્મરૂપ;
તેજસ્વી અમિત16 તમે જ સર્વદા છો,
માયાના તિમિરથી17 તો તમે જુદા છો. ૨૧
ચિત્તેથી મુનિજન ચાય ચાય ચાય,
સ્નેહેથી શ્રુતિ ગુણ ગાય ગાય ગાય;
ભક્તિથી ભવભય જાય જાય જાય,
દ્રષ્ટીથી દુઃખ દુર થાય થાય થાય. ૨૨
જો જ્યોતિ પ્રકટિત એક રોમ કેરી,
તો માયા પુરુષ શકે ન તેજ હેરી;
જે મૂર્તિ નિજ ઉર અક્ષરે સ્મરે છે,
સાક્ષીત્વે18 સકળ સચેતમાં ઠરે છે. ૨૩
આ જ્યોતિ ઉદધિ19 વિષે અનેક અંડ,
બૂડેલાં જળગત જાણીયે અખંડ;
તે વિશ્વાંતર ગત આ સહુ અમે જ,
ભાસે છે અકળિત તેજ તેજ તેજ. ૨૪
ના દિસે અવયવ ભિન્ન જે અમારા,
ના દિસે દિનમણિ20 સોમ21 ભોમ22 તારા;
ના દિસે અવનિ મહાબ્ધિ23 મેરુ એ જ,
ભાસે છે અકળિત તેજ તેજ તેજ. ૨૫
જો નેત્રે પટ ધરીયે કદાપિ કાળે,
તો સ્વાત્મા હૃદગત એ જ તેજ ભાળે;
ભ્રાંતિમાં પડી અમને ન સૂજ કાંઈ,
ભાસે છે શરણ તમારું સુખદાઈ. ૨૬
આ જ્યોતિ અકળિત પેખીને અપાર,
ભૂલ્યા સૌ સુર નર સૂજિયો ન સાર;
શી રીતે સ્તુતિ કરીયે અમે તમારી?
ના પોંચે મતિ ગતિ એ વિષે અમારી. ૨૭
હે દેવા નિજજન દીન દાસ જાણી,
આ ટાણે અધિક દયા દયાળુ આણી;
આ જ્યોતિ સકળ તમો વિષે સમાવો,
જે મૂર્તિ અજર24 અનાદિ તે બતાવો. ૨૮
ઈંદ્રવંશા
સર્વે સુરોયે સ્તુતિ એવી જ્યાં કરી, મુક્તેશ્વરે તે સ્તુતિ ચિત્તમાં ધરી;
તે તેજ સર્વે તનમાં સમાવિયું, સૌ દૃષ્ટિ સાકાર સ્વરૂપ આવિયું. ૨૯
જે દેવિયો દેવ મુનિ મળ્યાં તહીં, તે સર્વને ગોચર તે થયા સહી;
કેવું દીઠું રૂપ મહાપ્રભુ તણું, ભાવે સુણો તે તમ આગળે ભણું. ૩૦
ગોલોક નામે સુપ્રસિદ્ધ ધામ છે, જેનું વળી અક્ષરધામ નામ છે;
જે રૂપ સાક્ષાત સદૈવ ત્યાં રહે, મૂર્તિ અનાદિ શ્રૃતિ25 શાસ્ત્ર સૌ કહે. ૩૧
બે છે ભુજા ને ધરી બંસિ હાથમાં, રાધા બિરાજે સજી રૂપ સાથમાં;
સર્વે સુરોએ પ્રભુ એમ દેખીયા, ભાવે અનન્યે નિજ ઈષ્ટ લેખીયા. ૩૨
વૃંદાવને જે વરદાન આપીયું, જ્યારે શ્રીધર્મે હરિનામ જાપીયું;
તે દંપતીયે દિલ એમ ધારીયું, તે રૂપ છે આજ અહિં પધારીયું. ૩૩
છે આપ એ અક્ષરધામના પતિ, કીધી તથાપિ કરુણા અહો અતિ;
જે પુત્રભાવે અમને જણાય છે, સર્વોપરી ઈશ્વર તે ગણાય છે. ૩૪
સર્વે સુરોને મન એમ ભાવિયા, આ તો સ્વયં અક્ષરનાથ આવિયા;
શ્રીધર્મ ભક્તિ મુનિયો સમેતને, તે પાળશે પૂરણ રાખી હેતને. ૩૫
એવું વિચારી સ્તુતિ દેવ ઉચ્ચરી, બે હાથ જોડી બહુ નમ્રતા ધરી;
હે રાજરાજેશ્વર ભક્તરંજન, શ્રીરાધિકાનાથ નમો નિરંજન. ૩૬
પ્રમાણિકાવૃત્ત
નમો નમો નિરંજનં, સુરારિગર્વગંજનમ્;
નમોઽસ્તુ ભક્તવલ્લભં, દિનેશ શેષ દુર્લભમ્. ૩૭
નમોઽસ્તુ આદિકારણં, અનંતઅંડધારણમ્;
નમો નમો પરાત્પરં, મુનીશ મંગલંકરમ્. ૩૮
અધર્મવંશનાશનં, સુધર્મતા પ્રકાશનમ્;
વિદારવા26 સુરારિને, નિમિત્ત એ જ ધારિને. ૩૯
ધર્યો મનુષ્ય દેહ છે, સુધન્ય ધર્મ ગેહ છે;
નમોઽસ્તુ પુત્ર ભક્તિના, સુસેવ્ય સર્વ શક્તિના. ૪૦
અનાદિ આપ એક છો, વિશેષણે અનેક છો;
તમારી દૃષ્ટિ થાય છે, સુસૃષ્ટિ આ સૃજાય છે. ૪૧
સ્વયંભુ27 વિષ્ણુ શંકરે, તમો થકી તનૂ ધરે;
નિદેશને28 અનુસરે, સૃજે સ્થિતિ પ્રલે કરે. ૪૨
તમે જ સર્વશીશ છો, તમે જ ઈશઈશ29 છો;
સુભક્ત કષ્ટ કાપવા, અનેક સૌખ્ય30આપવા. ૪૩
દિલે ઘણી ધરી દયા, અમારી દૃષ્ટિયે થયા;
નમામિ સંતપાલકં, ભજામિ ભક્તિબાલકમ્. ૪૪
ઉપજાતિ
જે નીર પૂર્વે નરમાંથી થાય, તેથી જ તે નાર કવીન્દ્ર ગાય;
આધાર બ્રહ્માંડ ધરે અનેક, તે નારનો છે સમુદાય એક. ૪૫
તેમાં સુવો છો કરીને વિરામ, વેદોક્ત નારાયણ આપ નામ;
તે તો તમારું શુચિ31 એક અંગ, પ્રત્યક્ષ દીઠા પ્રભુ આ પ્રસંગ. ૪૬
શાર્દૂલવિક્રીડિત
જો સ્વામી જગમધ્ય જન્મ ધરીને લીલા નવી ના કરો,
આપીને સહવાસ વાસ જનને અજ્ઞાનતા ના હરો;
શું જાણે જન વિશ્વનો અધિપતિ છે કોણ ને ક્યાં હશે,
કીધાથી અનુમાન થાય ભ્રમણા સૂજે ન એકે દિશે. ૪૭
ઉપજાતિવૃત્ત
છે કોઈ કર્તા જગનો સદાય, વિચિત્ર સૃષ્ટિ થકી સિદ્ધ થાય;
ધટાદિ પાત્રો નજરે જ જોઈ, જણાય કરનાર કુંભાર કોઈ. ૪૮
તથાપિ જેઓ ભ્રમમાં પડે છે, તે તો જનો પંથ જુદે ચડે છે;
કર્તાર32 કેરો નિરધાર તેને, થતો નથી નાસ્તિક બુદ્ધિ જેને. ૪૯
ચરિત્ર જે જન્મ ધરી કરો છો, તેથી તમે સત્ય દિલે ઠરો છો;
સુણે સુણાવે જન તે ચરિત્ર, પામે મહા મોક્ષ થઈ પવિત્ર. ૫૦
ચરિત્રમાં નોય પ્રતીતિ જેને, કશો નહી નિશ્ચય થાય તેને;
છે કોણ કર્તા બની કેમ સૃષ્ટિ, જાણી શકે શું જન ચર્મદૃષ્ટિ. ૫૧
જ્યોતિસ્વરૂપે પ્રભુ કોઈ જાણે, સ્વાભાવિકી સૃષ્ટિ બીજા વખાણે;
કે કાળથી કર્મથી કોઈ ગાય, નિશ્ચે વિના નાસ્તિક કોઈ થાય. ૫૨
તે પાપ તેનાં કદીયે ન જાય, ભવાબ્ધિમાં તે ભટકે સદાય;
માટે પ્રભુજી અવતાર લ્યો છો, સાચું તમે જ્ઞાન તમારું દ્યો છો. ૫૩
એવા તમે દેવ દિસો દયાળ, વિશ્વેશ વિશ્વાત્મક વિશ્વપાળ;
નમો નમો મંગળ મોદકારી,33 નમો નમો ધાર્મિક દેહધારી. ૫૪
સ્તુતિ કરી એમ કરી પ્રમાણ, ઠરી રહ્યા સૌ સુર એ જ ઠામ;
શ્રીધર્મ ભક્તિ હરિરૂપ ભાળી, સ્તુતિ કરે છે તનતાપ ટાળી. ૫૫
પુષ્પિતાગ્રા
જનનિ જનક જુગ્મ જોડી પાણિ, વદિ વદિ મિષ્ટ વિવેક જુક્ત વાણી;
સ્તુતિ કરી હરિ કેરી પૂર્ણ પ્રીતે, સુણ નૃપ તેહ કહીશ રૂડી રીતે. ૫૬
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે દ્વિતીયકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે શ્રીહરિઆવિર્ભાવસમયે
બ્રહ્માદિદેવકૃતસ્તુતિવર્ણનનામા દ્વિતીયો વિશ્રામઃ ॥૨॥