વિશ્રામ ૩
દોહરો
ધર્મ ભક્તિ સ્તુતિ ઉચ્ચરે, પ્રેમે જોડી પાણ;1
જય જય સમસ્ત જીવન, પ્રભુજી જીવનપ્રાણ. ૧
કોકિલવૃત્ત-વેદસ્તુતિનું
જય જય જીવના પરમ જીવન પ્રાણ પ્રભો,
નિજજન પાળ છો વરદ2 વિશ્વનિવાસ વિભો;
નિજકર મોરલી ધરણ હે કરુણાયતન,
રમણીય રાધિકારમણ શ્યામ સુખાયતન. ૨
મુનિપતિ માવજી અકળ ઈશ અજેશ હરી,
નિજજનના મનોરથ પ્રપૂર્ણ દીધા જ કરી;
સદગુણના નિધિ જગદધીશ જયાધિપતિ,
તવ પદપદ્મને પ્રણમીયે પ્રિયજાણી અતિ. ૩
ભવભીત ભાગવા ભજન ભક્ત તમારું કરે,
તવ પદ માનીને સુખદ દિલ સદૈવ ધરે;
મુનિ જન ઇંદ્રિયો વશ કરી તમને જ ભજે,
તવ પદ પામવા જગની આશ સમસ્ત તજે. ૪
જય નવ મેઘના સમ શરીર નવીન નિધી,
અમ પર નેહની નજર આપ અમાપ કિધી;
નખમણિ કોટિધા રવિ શશાંક સમાન લસે,3
હરિજનના સદા હૃદયમાં જ નિવાસ વસે. ૫
અજ ભવ આદિને અતિ અસહ્ય તમારી અજા,4
તવ પદનાવથી તરી શકાય તરે ન ભુજા;5
પરમ પવિત્ર તે ચરણ આજ દીઠાં જ અમે,
અમ પર રીઝિયા અધિક હેત ધરી જ તમે. ૬
શ્રુતિગણ સાંગ6 જે ચરણના ગુણ ગાય સદા,
શરણ લીધું અમે ચરણનું મન માંહિ મુદા;
તજી ન જશો કદી પ્રણતપાળ દયાળ તમે,
પદ નમી માગિયે વદનથી વર એ જ અમે. ૭
પ્રભુ તવ રૂપનો સુરથી નિર્ણય થાય નહીં,
જુગજુગ જન્મનું ધરણ એ જ નિમિત્ત અહીં;
ચરિત રુડાં કરો સ્વજનને સુખદેણ વળી,
ગુણગણ ગાય તો ભવની ભીતિ ગણાય ટળી. ૮
દઈ નિજ જ્ઞાનને જન તણી જડતાઇ હરો,
સદગુરુ સર્વના સુખદ તેથી તમે જ ઠરો;
ભ્રમણની ભીતિ સૌ જન તણી તમથી જ ટળે,
અચળ નિવાસ તો તવ સુભક્તિ થકી જ મળે. ૯
ઉપજાતિ
માટે તમે સર્વ શરણ્ય7 એક, એવું કહે છે શ્રુતિયો અનેક;
તમે કરો છો ઉપકાર જેહ, બીજો કરી કોઈ શકે ન તેહ. ૧૦
અમે તમોથી ફળ જે પમાય, બ્રહ્માદિકે તે ફળ ના અપાય;
એવું તમારું પ્રભુ પાદપદ્મ, તેને નમું છું ગણિ સૌખ્યસદ્મ.8 ૧૧
ઇંદ્રાદિકો જો ન શરણ્ય માંગે, તો કાળનો ત્રાસ કદી ન ભાંગે;
માટે તજી ભંગુર9 આશ અન્ય, શરણ્ય માગે તવ તે જ ધન્ય. ૧૨
હે સર્વના સ્વામી પ્રભુ અમારા, તમો અમોને વર આપનારા;
સત્ય પ્રતિજ્ઞા પ્રભુ છે તમારી, સંપૂર્ણ ઇચ્છા કરશો અમારી. ૧૩
વ્યાપી રહ્યો છે કળિકાળ ઘોર, જણાય પાખંડી ગુરૂનું જોર;
ભૂપાળ આ કાળ થયા અધર્મિ, અન્યાયકારી કુટિલો કુકર્મિ. ૧૪
સુધર્મરક્ષા દ્વિજથી ગણાય, તે તો થયા શાક્ત10 કુમાર્ગ જાય;
ભૂપાળ જે રક્ષક ધર્મના છે, કોઠાર તે આજ કુકર્મના છે. ૧૫
આચાર્ય ઊંધો ઉપદેશ દે છે, ભાર્યા સુતા શિષ્યની ભોગવે છે;
સંન્યાસિ થૈ સંગ્રહ દ્રવ્ય રાખે, સંસારના સ્વાદ સમગ્ર ચાખે. ૧૬
સંન્યાસિને કાંચન કોઈ આપે, તે કુંભિપાકે પડનાર પાપે;
એવું લખ્યું શંકરસ્વામી જેહ, રહ્યો નહિ લેશ સુધર્મ તેહ. ૧૭
વેદાંતવાદી ગુરુવેષ ધારી, વેદોક્ત સત્કર્મ વિનાશકારી;
કહે અહંબ્રહ્મ અધર્મિ આપ, નથી જગત્ કે નથી પુણ્ય પાપ. ૧૮
વળી વધ્યો છે બહુ કુંડપંથ, ગણે નહીં તે શ્રુતિશાસ્ત્ર ગ્રંથ;
કરે કરાવે જન જારકર્મ, જમે જમાડે તજી જાતિધર્મ. ૧૯
જોયા વળી જૈન પ્રબોધ ધર્તા, તે તો કહે છે નથી વિશ્વકર્તા;
કર્મે કરીને જનમે મરે છે, જે થાય કૈવલ્ય પ્રભુ ઠરે છે. ૨૦
અધર્મરૂપે કળિકાળ વ્યાપ્યો, સુધર્મને મૂળ થકી ઉથાપ્યો;
માટે ધરો નાથ મનુષ્યરૂપ, ભૂભાર ભાંગો મુનિ ભૂપભૂપ. ૨૧
વસંતતિલકા
એવી વૃષે સ્તુતિ કરી સુણી તે કૃપાળે,
ઇચ્છા ચરિત્ર કરવા કરી એહ કાળે;
બોલ્યા મહાપ્રભુ મુખે પછી ધર્મ પાસ,
પૂર્વે દીધેલ વરદાન કર્યું પ્રકાશ. ૨૨
હે ધર્મદેવ સુણી લ્યો શુભ વાત મારી,
આ ભક્તિ પત્નિ પણ પૂરવની તમારી;
વૃંદાવને મખ11 કરી મુખ માગી લીધું.
ત્યાં મેં પ્રસિદ્ધ તમને વરદાન દીધું. ૨૩
જે આદિરૂપ12 મુજ અક્ષરધામમાંય,
તે રૂપથી જ તમને વર દત્ત13 ત્યાંય;
થૈ પુત્ર અત્ર તવ રક્ષણ હું કરીશ,
ભૂભારરૂપ ખળનો ક્ષય આદરીશ. ૨૪
તે વાતની સ્મૃતિ થવા તમને પિતાજી,
દેખાડિયું સ્વરૂપ આ કરીને કૃપાજી;
એવું કહી ધરી સુબાળક રૂપ ત્યાંય,
પોઢ્યા પ્રભુ જનનિ પાસ પલંગમાંય. ૨૫
બાળસ્વરૂપ અતિ અદ્ભુત પદ્મપાણી,
પૂર્ણેન્દુવક્ત્ર14 વળી શું કહિયે વખાણી;
દિસે દયામય નવીન સરોજનેત્ર,15
ભાસે કપોળ શુભ ગોળ પ્રભાનું ક્ષેત્ર. ૨૬
સોળે સુચિન્હ દરશે શુચિ પાદપદ્મ,
જે છે મુનીન્દ્ર મન ભૃંગ તણું16 સુસદ્મ;17
કાયાની નિર્ખિ નજરે કમનીય18 કાંતિ,
માતા પિતા મન વિષે થઈ સદ્ય શાંતિ. ૨૭
પુત્રસ્વરૂપ નિરખે જનની પલંગે,
રોમાંચ થાય તનમાં અતિશે ઉમંગે;
ઇચ્છા થઈ પ્રભુ તણી બનવા બનાવ,
ભૂલી ગયાં તરત દંપતિ દિવ્યભાવ. ૨૮
જન્મ્યો સુપુત્ર જણ બે મળી એમ જાણ્યું,
પોતાનું ભાગ્ય વૃષભક્તિ ભલું વખાણ્યું;
નિર્ખે મનોહર સુખાબ્ધિ19 મુખારવિંદ,
જોઈ રહે જનનિ જેમ ચકોર ચંદ. ૨૯
તે જેમ લોભી જનને જ જડે નિધાન,20
દે કોઈ અંધજનને ફરી નેત્રદાન;
કે કોટિ કલ્પ તપનું ફળ પ્રાપ્ત થાય,
એવો થયો હરખ અંતરમાં ન માય. ૩૦
સંવત્પુરાણ શત ઊપર સાડત્રીશે,21
રૂડો વસંત ૠતુ ને મધુમાસ22 દીસે;
છે શુક્લપક્ષ નવમી શશીવાર23 સાર,
ત્યારે થયા પ્રગટ પ્રેમવતી કુમાર. ૩૧
નક્ષત્ર પુષ્ય પણ યોગ કહે સુકર્મા,
તેવે સમે સુત દિઠો દ્વિજ દેવશર્મા;
આનંદ એથી ઉપજ્યો ઉરમાં અપાર,
તે શારદા વરણવી ન શકે લગાર. ૩૨
જો ચૈત્રમાં વિવિધ ફૂલ ઘણાં ફુલાય,
ફુલ્યાનું કારણ જરૂર હવે જણાય;
શ્રીરામ તેમ જન્મ્યા હરિ ચૈત્રમાંય,
તે ગર્વ ચિત્ત ધરી ચૈત્ર ફુલે સદાય. ૩૩
ધારે ધિમંત24 જન કૌશલ દેશ ધન્ય,
એના સમાન નહિ ઉત્તમ દેશ અન્ય;
પૂર્વે જહાં પ્રગટિયા રઘુવંશિ રામ,
તે દેશમાં જનમિયા પ્રભુ ધર્મધામ. ૩૪
આવી મળી નગરની નવ સાત25 નારી,
શૃંગાર સ્વચ્છ શરીરે નવ સાત ધારી;
પ્રત્યેક તેહ વયમાં નવ સાત વર્ષે,
ચાંદ્રી26 કળા વદનમાં નવ સાત દર્શે. ૩૫
શ્રીધર્મ ગેહ જુવતી જનજુથ આવે,
આનંદ મંગળ કરી ગુણ ગીત ગાવે;
જેવો સુકંઠ કલપે કવિ કોકિલાનો,27
તેથી વિશેષ મધુરો સ્વર પ્રેમદાનો. ૩૬
પદ - ૧
રાગ ધોળ
સખી આજ આનંદ અતિ ઘણો,
કોટિ બ્રહ્માંડના કરનાર અખિલના આધાર; પ્રગટ થયા મહાપ્રભુ.
થાય ઉત્સવ ધર્મને આંગણે,
હેતે આવ્યાં હજારો હજાર મળી નરનાર… પ્રગટ꠶ ૩૭
ધન્ય ધન્ય શ્રીધર્મના ધામને,
ધન્ય ધન્ય છપૈયા ગામ જ્યાં પૂરણકામ… પ્રગટ꠶
જુઓ બાળક રૂપે બન્યા પ્રભુ,
જેનું જોગી જપે નિત્ય નામ તે શ્રીઘનશ્યામ… પ્રગટ꠶ ૩૮
આજ સોનાનો સૂરજ ઉગીયો,
આજ મોતીનો વરસે છે મેહ ઓપે અતિ એહ… પ્રગટ꠶
મોટા મુનિજન મળી મળી આવિયા,
નમે પ્રભુપદમાં ધરી નેહ દિસે નરદેહ… પ્રગટ꠶ ૩૯
દિવ્ય દેહે આવ્યાં દેવ દેવીયો,
આવ્યા ગુણનિધિ દેવ ગણેશ મહેશ સુરેશ… પ્રગટ꠶
બ્રહ્મા સાવિત્રી સહિત પધારીયા,
આવ્યા દેહ ધરીને દિનેશ સજી સારો વેશ… પ્રગટ꠶ ૪૦
આજ મનના મનોરથ સૌ ફળ્યા,
આજ આનંદ ઉભરાયો જાય ન મનમાં સમાય… પ્રગટ꠶
સખી સુખનો સાગર આજ રેલીયો,
આજ ક્રોડ દિવાળી દેખાય શી ઉપમા અપાય… પ્રગટ꠶ ૪૧
આજ તોરણ બાંધ્યાં છે ટોડલે,
ધર્યા કળશ પતાકા દ્વાર ઓપે છે અપાર… પ્રગટ꠶
રુડા કેળના થંભ રોપાવીયા,
સૌએ સજીયા સરસ શણગાર હૈયે હેમહાર… પ્રગટ꠶ ૪૨
આજ નાચે આકાશમાં અપ્સરા,
ગુણી ગાંધર્વ હરિગુણ ગાય હૈયે હરખાય… પ્રગટ꠶
આજ દુદુંભિ28 વાજે છે દેવનાં,
આજ શરણાઇના શોર થાય વધામણી જાય… પ્રગટ꠶ ૪૩
જે છે ક્ષર ને અક્ષર કેરા આતમા,29
એને કવિ કહે કાળના કાળ પ્રણત30 પ્રતિપાળ… પ્રગટ꠶
બ્રહ્મા ભવ ને ભવાની જેને ભજે,
જે છે વિશ્વવિહારીલાલ તે દીનદયાળ… પ્રગટ꠶ ૪૪
પદ - ૨
સખી આજની શોભા શી વર્ણવું,
મળી માનિની31 મંગળ ગાય વરણવ્યો ન જાય; આનંદ અતિ ઘણો.
આજ અવસર આવ્યો નવાઈનો,
આવો અવસર રહેજો સદાય માગે મુનિરાય… આનંદ꠶ ૪૫
ભલાં ભાગ્ય ઉદય થયાં ભૂમિનાં,
મહારાજે કરી મોટી મેહેર થઈ લીલા લેહેર… આનંદ꠶
હરિ જન્મ્યા તેથી આખા જગતમાં,
આજ શોભે છે ગામ ને શેહેર વધ્યો ઘેરઘેર… આનંદ꠶ ૪૬
સારા હાથી ઘોડા શણગારીયા,
શણગારીયું સુંદર ગામ છપૈયા છે નામ… આનંદ꠶
વાટ છાંટીને ફુલડાં વેરીયાં,
ઠીક ઠાઠ રચ્યો ઠામોઠામ નાચે નટવામ32…આનંદ꠶ ૪૭
આજ જો સખી ધર્મને આંગણે,
આવ્યા આવ્યા અમર નર નાગ મળે નહીં માગ… આનંદ꠶
ધર્મદેવે દીધાં દાન વિપ્રોને,
દીધાં જાચકને33 શેલાં પાગ અમુલ્ય અથાગ… આનંદ꠶ ૪૮
આવી આશીષ આપે મુનિજનો,
ઘણું જીવજો જગદાધાર ભક્તિના કુમાર… આનંદ꠶
પિતા માતાની પ્રતિમા34 પાળજો,
વળી પાળજો સ્વજન અપાર સદા સુખકાર… આનંદ꠶ ૪૯
મૂર્તિમાન ચારે વેદ આવીયા,
ગાય હરિવરનાં ગુણગાન સુણે સહુ કાન… આનંદ꠶
આવ્યા અજ ભવ આદિ જાચક થઈ,
ચિત્તે ચાહિને દર્શનદાન ધરી હરિધ્યાન… આનંદ꠶ ૫૦
ભેટ ધરવા માટે ભલા ભાવથી,
કંઈક લાવે મોતી મણી માળ તે વિમળ વિશાળ… આનંદ꠶
કંઈક લાવે સારાં શેલાં પાઘડી,
કંઈક લાવે છે શાલ દુશાલ મોંઘા મોંઘા માલ… આનંદ꠶ ૫૧
કુળદેવને દીધાં વધામણાં,
પૂજી અરચીને માગે છે એમ રહેજો પુત્ર ક્ષેમ… આનંદ꠶
તાતે જાતક કર્મ35 ભલું કર્યું,
નિર્ખિ લાલ વિહારીને જેમ જથાવિધિ તેમ… આનંદ꠶ ૫૨
પદ - ૩
સખી અદ્ભુત ભાગ્ય છે આપણાં,
પુરુષોત્તમ પ્રાણ આધાર જે છે પરાપાર;36 તે પ્રભુજી પધારીયા.
જેને નેતિ નેતિ નિગમો કહે,
જેની કીરતિ કરે છે ઉચ્ચાર જે વદનહજાર37... તે પ્રભુજી꠶ ૫૩
જેનાં દર્શન દુર્લભ દેવને,
ધરે શંકર જેહનું ધ્યાન કરે ગુણગાન... તે પ્રભુજી꠶
જેને શારદા વર્ણવે સર્વદા,
મુનિ નારદ સનક સમાન શોભે છે નિદાન… તે પ્રભુજી꠶ ૫૪
જેને અરથે જોગી જપ તપ કરે,
કરે અષ્ટાંગ જોગ અભ્યાસ વસી વનવાસ… તે પ્રભુજી꠶
જોગ જજ્ઞ કરે જેને પામવા,
કોઈ સુખ તજી લે છે સંન્યાસ દિલે થૈ ઉદાસ… તે પ્રભુજી꠶ ૫૫
ભજે પ્રકૃતિ પુરુષ ભલા ભાવથી,
પણ સમજે નહીં જેનો સાર પામે નહિ પાર… તે પ્રભુજી꠶
બ્રહ્મા વિષ્ણુ ને ભવ તે ભુલા પડે,
જેનો ન કરી શકે નિરધાર કે કેવો આકાર… તે પ્રભુજી꠶ ૫૬
જેના તન એક રોમના તેજમાં,
કોટિ સૂર્ય શશી લીન થાય ન જરિયે જણાય… તે પ્રભુજી꠶
છેક રોમ તણા એક છિદ્રમાં,
આવાં વિશ્વ38 અસંખ્ય સમાય ગણ્યાં ન ગણાય… તે પ્રભુજી꠶ ૫૭
મોટા મુક્ત ભજે જેને ભાવથી, ભજે અક્ષરપુરુષ અનેક ધરી દૃઢ ટેક… તે પ્રભુજી꠶
જેની તુલ્ય બીજો નવ જાણીયે,
એના જેવા તો એ જ છે એક છતે જોતાં છેક… તે પ્રભુજી꠶ ૫૮
જેની આજ્ઞા થકી જુઓ જગતમાં,
શશી સૂરજ ફરે છે આકાશ કરે છે પ્રકાશ… તે પ્રભુજી꠶
મહાસાગર મરજાદમાં રહે,
જેને પાળ્ય નથી એકે પાસ વસે સ્થિર વાસ… તે પ્રભુજી꠶ ૫૯
મેઘ વૃષ્ટિ કરે આખી સૃષ્ટિમાં,
તે તો જેહના હુકમ પ્રમાણ કરી નિરમાણ… તે પ્રભુજી꠶
સુખકારી વિહારી લાલજી,
જે છે સુંદર શ્યામ સુજાણ સદા સુખખાણ… તે પ્રભુજી꠶ ૬૦
પદ - ૪
સખી આજ વધામણી સાંભળી,
ભક્તિદેવીનાં ભાગ્ય વિશાળ પ્રગટ થયા લાલ; ઉત્સવ આજ થાય છે.
દહીં હળદીનો રંગ છંટાય છે,
ભાવે ભરિ ભરી મોતીના થાળ વધાવે છે લાલ… ઉત્સવ꠶ ૬૧
આજ સાકર વહેંચે છે સર્વને,
વળી વહેંચે છે ફોફળ39 પાન કરી સનમાન… ઉત્સવ꠶
કરે પુષ્પની વૃષ્ટિ આકાશથી,
મોટા સુરવર ચડીને વિમાન વડા ગુણવાન… ઉત્સવ꠶ ૬૨
ધામધૂમ મચી ધર્મધામમાં,
ત્યાં તો વાજે છે તાલ મૃદંગ ઉપંગ ને ચંગ… ઉત્સવ꠶
વાજે ભેરી40 નફેરી41 ને ભુંગળો;
વાજે શરણાઈ નોબત સંગ વધે છે ઉમંગ… ઉત્સવ꠶ ૬૩
બોલે બંદિજનો42 બિરદાવળી,
કોઈ કવિજન બોલે કવીત નવીન રચીત… ઉત્સવ꠶
સૂત43 માગધ વાંચે વંશાવળી,
ધર્મદેવ સુણે ધરી ચિત્ત આપે વળી વિત્ત… ઉત્સવ꠶ ૬૪
જેજેકાર થયો આખા જગતમાં,
થયાં સજ્જનનાં મન શાંત ભાગી ગઈ ભ્રાંત… ઉત્સવ꠶
ભાળી ભાગ્ય ઉદય ભક્તિમાતનો,
હતા મુનિજન જેહ મહાંત તે સમઝ્યા સિદ્ધાંત… ઉત્સવ꠶ ૬૫
થયાં નિર્મળ નીર નદી તણાં,
જો આ સમે સ્વચ્છ આકાશ જુઓ ચારે પાસ… ઉત્સવ꠶
અગ્નિહોત્રિના44 અગ્નિ ઉજ્જવળ થયા,
મટ્યો ધૂમને પ્રગટ્યો પ્રકાશ ને હરખ્યો હુતાશ45… ઉત્સવ꠶ ૬૬
લાગ્યા પાખંડી ગુરુઓ પસ્તાવવા,
પડી પાપીના પેટમાં ફાળ જાણે આવ્યો કાળ… ઉત્સવ꠶
કંઈક જાણે હવે નાશી ક્યાં જશું,
ઝંપલાઉં જાણે દવઝાળ46 કે પેસું પાતાળ… ઉત્સવ꠶ ૬૭
નટવર તણી મૂર્તિ નિહાળીને,
દૈવીને દિલે ઉપજ્યું વહાલ થયા છે નિહાલ… ઉત્સવ꠶
શોભે ભગવત ભક્તિના ભુવનમાં,
પરમાત્મા પ્રણતપ્રતિપાળ વિહારી જો લાલ… ઉત્સવ꠶ ૬૮
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
પ્રભુભવ47 થકી હે નરેશ આમ, મુદમય ઉત્સવ થાય ઠામઠામ;
હરખ હરખ વિશ્વમાં જણાય, જયજયકાર મુનીન્દ્ર દેવ ગાય. ૬૯
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજી આચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે પ્રથમકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર–અભયસિંહનૃપસંવાદે શ્રીહરિ-
જન્મોત્સવવર્ણનનામા તૃતીયો વિશ્રામઃ ॥૩॥