વિશ્રામ ૨૧
પૂર્વછાયો
કુકડ ગામથી ચાલિયા, ગયા દિયોર ગામ દયાળ;
જઈને ચોરામાં ઉતર્યા, જન જોવા મળ્યાં વૃદ્ધ બાળ. ૧
ઉપજાતિવૃત્ત
પ્રભુ તહાં પથ્થર જોઈ બેઠા, બેઠા બીજા ત્યાં બહુ લોક હેઠા;
દયાનિધિએ ઉપદેશ દીધો, શ્રોતાજનોએ સુણી સર્વ લીધો. ૨
સંસાર આ સ્વપ્ન સમાન જાણો, પાપો તથા પુણ્ય ખરાં પ્રમાણો;
આ લોકમાં ઈશ્વરભક્તિ સાચી, તેના વિના વાત સમસ્ત કાચી. ૩
સ્વપ્ના વિષે દ્રવ્ય મળ્યું જુવે છે, તે જાય તો છાતી કુટી રુવે છે;
જાગ્યા પછી દ્રવ્ય નથી જણાતું, છાતી કુટ્યાનું નથી દુઃખ જાતું. ૪
સંસાર કેરું સુખ સત્ય જાણી, કરે સુખાર્થે બહુ પાપ પ્રાણી;
તે સુખ સ્વપ્નાવત નાશ થાય, જે કર્મ કીધાં નહિ તેહ જાય. ૫
માટે કદી પાપ કરો ન કોઈ, મુવા મરે છે જન તેહ જોઈ;
કરો સદા ઈશ્વરભક્તિ ભાવે, ભવાબ્ધિનો1 જે થકી પાર આવે. ૬
ચોપાઈ
વાત સાંભળીને શુભ પેર, જનો ચાલ્યા ગયા નિજ ઘેર;
ભાવસારની ભામિની એક, જેના ઉરમાં વિશેષ વિવેક. ૭
તેનો બાળક મુળજી નામ, બન્ને ઊભાં હતાં એહ ઠામ;
કર્યો બાઇયે ચિતમાં વિચાર, તપસી રહ્યા છે નિરાહાર. ૮
પૂછે ભોજનનું નહીં કોઈ, આણી આપું હું એને રસોઈ;
લેવા તપસીને વિનંતિ કરી, લાવી આપ્યું બેડું જળ ભરી. ૯
પ્રીતે પોતાના પુત્રને સંગે, સીધું મોકલ્યું અધિક ઉમંગે;
જમ્યા રાંધીને ઈશ અનાદી, આપી એહને શિષ્ટ2 પ્રસાદી. ૧૦
અવશેષ3 પ્રસાદી તે લઈ, માતા પુત્ર જમ્યાં ઘેર જઈ;
પુત્ર પાસે સાંજે કે’વરાવ્યું, જોગી પોઢો પલંગ હું લાવું. ૧૧
ઉપજાતિવૃત્ત (ત્યાગીના ધર્મ વિષે)
કહે મહારાજ સુણો સુભક્ત, સંસારથી હોય સદા વિરક્ત;
ઇચ્છે ન સંસારિક સુખ અંગે, પોઢે નહીં કષ્ટ વિના પલંગે. ૧૨
માંદા થયાનો મિષ4 ઉર આણી, પોઢે પલંગે જન ત્યાગી જાણી;5
ઠગે જનોને પ્રભુ શું ઠગાશે? જોગી થયાનું ફળ વ્યર્થ જાશે. ૧૩
અસંત એ તો નહિ સત્ય સંત, આવે ન એને ભવદુઃખ અંત;
સેવા સજે એની સુસંત જાણી, ન પુણ્ય પામે પસ્તાય પ્રાણી. ૧૪
જોગી થઈને ભરતાદિ જેમ, વર્ત્યા સદા જે વરતે ન તેમ;
ગૃહસ્થને જોગ્ય પદાર્થ અર્થ,6 જો તેહ ઇચ્છે વ્રત તેનું વ્યર્થ. ૧૫
સંસાર કેરું સુખ સર્વ છોડ્યું, તેવાં સુખોમાં વળી ચિત્ત જોડ્યું;
માનાપમાને સુખ દુઃખ થાય, તો ત્યાગી સાચો નહિ તે ગણાય. ૧૬
જો વૃદ્ધ કે આતુર7 તે ન હોય, બેસે જતી8 વાહનમાં ન કોય;
કાયા કરી કૃષ્ણ પ્રસન્ન કાજ, ધરે નહીં તે લવ લોકલાજ. ૧૭
ચોપાઈ
કહ્યા શ્રીજીએ ત્યાગીના ધર્મ, જન સમજુ તે સમજી લે મર્મ;
કહે ભૂપ અહો ધર્મવાન, કહો મૂળજીનું આખ્યાન. ૧૮
જમ્યા હરિની પ્રસાદી તે જેહ, કેવા ભક્ત થયા પછી તેહ;
એ તો સાંભળવાને ચહું છું, કહો વર્ણીજી વિનંતિ કરું છું. ૧૯
બોલ્યા એવું સુણી બ્રહ્મચારી, ધરણીશ સુણો મન ધારી;
થયા મૂળજી જ્યારે જુવાન, દીધું સંતે તેને જ્ઞાનદાન. ૨૦
થયું ભક્તપણું અતિ ભારી, ધન્ય ધન્ય કહે નરનારી;
સારી વસ્તુ જે જે મળી આવે, જૈને સ્વામીને ભેટ ધરાવે. ૨૧
મૂળજીને મળે હરિ જ્યારે, ત્યારે શ્રીમુખે એમ ઉચ્ચારે;
મુક્ત અક્ષરધામના આ છે, અમ સંગે ત્યાંથી જ આવ્યા છે. ૨૨
સુણો ભૂપ અભેસિંહ ભ્રાત, કહું મૂળજી ભક્તની વાત;
એક અવસરે મૂળજીભાઈ, ચાલ્યા ગઢપુર ચિત્ત ચહાઈ. ૨૩
દીઠો રસ્તામાં આંબો રસાળ, ધણી તેનો હતો રખવાળ;
રુપામોર9 એને એક દીધી, મોંઘામાં મોંઘી કેરીઓ લીધી. ૨૪
પ્રભુપાસે જઈ તેણે નેટ,10 કરી ભાવથી કેરીઓ ભેટ;
દાદા ખાચર આદિક જેહ, લાગ્યા કેરી વખાણવા તેહ. ૨૫
ભાવ મૂળજી ભક્તનો ભાળી, બહુ મનમાં રીઝ્યા વનમાળી;
કહે મૂળજીને મહારાજ, મુખે માગો તે આપું હું આજ. ૨૬
કર જોડીને મૂળજી કહે, જહાં સુધી આ કેરીઓ રહે;
જમો નિત્ય તે જનપ્રતિપાળ, એ જ માગું છું દીનદયાળ. ૨૭
આપ્યું એ જ વચન ધરી ટેક, જમ્યા નિત્ય કેરી એની એક;
જમતાં રસ તેનો વખાણે, રસ ભક્તના ભાવમાં જાણે. ૨૮
બોર શબરીનાં સ્વાદિષ્ટ જેવાં, માન્યાં મૂળજીનાં ફળ એવાં;
ભલી લાગી વિદૂરની ભાજી, એમ કેરી જમી થયા રાજી. ૨૯
સ્વાદ ભક્તના ભાવમાં જાણે, વિના ભાવ ન સ્વાદ વખાણે;
આખી સૃષ્ટિ તણા સ્રજનારા, એ જ આંબાનાં ફળ રચનારા. ૩૦
એવી વસ્તુ નથી વિશ્વમાંઈ, જેની શ્રીહરિ જાણે નવાઈ;
દેવા ભક્તને આનંદ ભારી, કોઈ વસ્તુ વખાણે મુરારી. ૩૧
પૂર્વછાયો
કહે અચિંત્યાનંદજી, સુણો ભૂપ ધરીને સ્નેહ;
મૂળજી ભક્તની ભાવના, વળી કહું વરણવી તેહ. ૩૨
ચોપાઈ
ગામ દીયોરમાં વણનારા, વણે બોરીના11 ચોફાળ12 સારા;
દીઠો મૂળજીએ ભલો જ્યારે, ધાર્યું અંતરમાં એમ ત્યારે. ૩૩
સારો ચોફાળ એક વણાવું, છેડે સોનાના તાર મૂકાવું;
પછી ગઢપુર જઈ રુડી રીતે, મારા ઇષ્ટને ઓઢાડું પ્રીતે. ૩૪
કેવું શોભશે વસ્ત્ર રૂપાળું, ઘણા નેહથી મૂર્તિ નિહાળું;
રાખું અંતર માંહી ઉતારી, કોઈ કાળે ન મેલું વિસારી. ૩૫
એવો અંતરમાં ભાવ આણ્યો, પછી સારો જે વણકર જાણ્યો;
તેને જઈને કહ્યું તતકાળ, વણી આપો સરસ ચોફાળ. ૩૬
જેવી જાણો તમે ચતુરાઈ, એવી કારીગરી કરો ભાઈ;
સૂત્ર સારામાં સારુ વાવરજો,13 છેડા કંચન કસબના14 કરજો. ૩૭
કશી ખામી ન રાખશો લેશ, મૂલ માગ્યાથી દૈશ વિશેષ;
મહારાજા અધિરાજ જે છે, તેને ભેટ કર્યા સારુ તે છે. ૩૮
મને મળશે ઇનામ અથાગ, મળશે તને તેમાંથી ભાગ;
તે તો ખાતાં કદી નહીં ખૂટે, કોઈ ચોર લૂંટારા ન લૂંટે. ૩૯
એમ કહીને મરમ સમઝાવ્યો, બહુ સારો ચોફાળ વણાવ્યો;
ગયા ગઢપુર દર્શન કાજ, જહાં રાજે15 રાજાઅધિરાજ. ૪૦
હતો દિવસ સમૈયાનો સારો, મળ્યા હરિજન સંત હજારો;
સભામાં બેઠાં સુંદર શામ, ગયા મૂળજી ભક્ત તે ઠામ. ૪૧
હરિની કરી પૂજા ઉમંગે, પછી ચોફાળ ઓઢાડ્યો અંગે;
પછી આરતી પોતે ઉતારી, છબી અંતરમાં લીધી ધારી. ૪૨
સ્તુતિ ગદગદ સ્વરથી ઉચ્ચરે, આંસુ પ્રેમના આંખથી ખરે;
ભાવ મૂળજી ભક્તનો ભાળી, રહ્યા હરિજન સંત નિહાળી. ૪૩
સભામાં બેઠા રાણા16 ને રાય, જોઈ ચોફાળ વિસ્મિત થાય;
કહે ચોફાળ કેણે બનાવ્યો? કે શું સ્વર્ગપુરી થકી આવ્યો. ૪૪
મૃત્યુલોક સમસ્ત મોઝાર, આવો કોઈ નથી કરનાર;
આની આગળ શાલ દુશાલા, વખાણે તે કહેવાય કાલા.17 ૪૫
એમ ઉચ્ચરે સૌ નરનારી, રીઝ્યા ભક્ત ઉપર ભયહારી;
તેથી દેખાડ્યું દિવ્યસ્વરૂપ, કોટિ સૂર્યશશીથી અનૂપ. ૪૬
હતી ચોફાળે ચોકડી જ્યાં જ્યાં, કોટિ સૂર્ય શશી દીઠા ત્યાં ત્યાં;
તેજ શીતળ ને સુખકારી, જુવે મૂળજી તે ધારી ધારી. ૪૭
રહે અક્ષરધામમાં જેમ, દીઠી મૂર્તિ તે તેજમાં તેમ;
એવું બે ઘડી સુધી જણાવ્યું, પછી તો હતું તેવું દેખાયું. ૪૮
ધર્મસુત નરનાટક ધારી, કરે દિવ્યચરિત્ર મુરારી;
ભક્ત મૂળજીને ભગવાન, દીધું દિવ્ય તે દર્શનદાન. ૪૯
એવા ભક્ત રહે જેહ જાગ્યા, ધન્ય ધન્ય તે ભૂમિનાં ભાગ્ય;
ધન્ય માતાપિતા પરિવાર, ધન્ય કુળ જ્યાં ધર્યો અવતાર. ૫૦
કહે વર્ણી સુણો રાજન, કહ્યું મૂળજીનું આખ્યાન;
સંભળાવે સુણે જન જેહ, પામે ચારે પદારથ18 તેહ. ૫૧
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
હરિ હરિજનની સુણે કથાય, ધરી તનુ ધન્ય બીજા બધા વૃથાય;
મુનિજન પણ તે કથા સુણે છે, અવસર ધન્ય અમૂલ્ય તે ગણે છે. ૫૨
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજી આચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે તૃતીયકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર–અભયસિંહનૃપસંવાદે
દિયોગરગ્રામનિવાસી ભાવસાર મૂળજી ભક્ત આખ્યાનકથનનામા એકવિંશતિતમો વિશ્રામઃ ॥૨૧॥