વિશ્રામ ૯
ચોપાઈ
બ્રહ્મચારી કહે સુણ ભૂપ, કહું હરિનાં ચરિત્ર અનૂપ;
જાણ્યો મુક્ત છે જયરામદાસ, અંતે રાખવો છે તેને પાસ. ૧
એહ દ્વારાયે જીવ અપાર, તારવાનો છે હરિનો વિચાર;
નિજ મહિમા જણાવાને માટે, રાખ્યો શ્રીહરિએ સાથે વાટે. ૨
ચાલ્યા કૃષ્ણ ને જયરામદાસ, તીર્થભૂમિમાં કરતા પ્રવાસ;
એક ઝાડી માંહિ દીઠો કૂપ, તેનું નીર વખાણ્યું અનૂપ. ૩
જયરામને કહે નરવીર, ભરો એહ અવાડીમાં1 નીર;
પછી ભરિયું અવાડીમાં પાણી, બોળ્યો હરિએ ચરણ દયા આણી. ૪
આવ્યાં સસલાં હરણ ને શિયાળ, આવ્યાં વાઘ ને સિંહના બાળ;
પાણી સૌએ મળી સાથે પીધું, જાતિવૈર વિસારી જ દીધું. ૫
જુએ શ્રીહરિને દૃષ્ટિ સાંધી, સર્વે પ્રાણીને થઈ ત્યાં સમાધી;
સૌને જગાડીને અવિનાશી, કહે જાઓ ચાલ્યાં વનવાસી. ૬
ગયાં પ્રાણી ચાલી ચારે પાસે, જોયું નજરે તે જયરામદાસે;
દીઠો શ્યામનો મહિમા અપાર, તેથી નિશ્ચે થયો નિરધાર. ૭
તોય માત પિતા વૃદ્ધ જાણી, તેની સેવા વિષે પ્રીત આણી;
જાણ્યું તેઓ જશે મોક્ષ જ્યારે, સ્વામી સંગે રહીશ હું ત્યારે. ૮
ત્યાંથી ચાલિયા પોતે બે મિત્ર, શિવમંદિર આવ્યું પવિત્ર;
ત્યાં છે ધર્મશાળા અને ઝાડી, તોય ત્યાં રહી રાત્રી વિતાડી. ૯
ઇચ્છા જયરામદાસને આવી, તેથી હરિએ સમાધિ કરાવી;
એને દેખાડ્યું અક્ષરધામ, પૂજે પ્રભુજીને મુક્ત તમામ. ૧૦
મળી મૂરતિ પોતાને જેહ, દીઠી અક્ષરધામમાં તેહ;
બ્રહ્મા વિષ્ણુ ને શંભુ અપાર, ઊભા સ્તવન કરે છે ઉચ્ચાર. ૧૧
પછી જાગ્યા સમાધિથી જ્યારે, કર્યા દંડપ્રણામ તે ત્યારે;
સ્તુતિ હાથ જોડીને ઉચ્ચારી, તમે અક્ષરાતીત મુરારી. ૧૨
મને આજ કૃતારથ કીધો, મારો સંશય સૌ હરી લીધો;
પછી ત્યાંથી વિચરિયા બે વીર, ગયા મોટી ખાડી તણે તીર. ૧૩
જયરામને કહે જગદેવ, નાવે ભાડું કરો2 તતખેવ;
ગયો જયરામ ભાડું તે કરવા, લાગ્યું ખાડીનું પાણી ઊતરવા. ૧૪
પૂર્વછાયો
વાર લાગી જયરામને, એક નાવે બેઠા ઘનશામ;
નાવ બધાં ઉપડી ગયાં, જયરામ રહ્યો તેહ ઠામ. ૧૫
ઉપજાતિવૃત્ત (વસ્તુના મૂલ્ય વિષે)
સુણો અભેસિંહ નરેશ એહ, પસ્તાય પૂરો જયરામ તેહ;
હું કેમ ભાડું ખરચું વિશેષ, એવું ગણ્યાથી ઉપજ્યો ક્લેશ. ૧૬
વિશેષ કે કિંચિત મૂલ્ય થાય, સમા પ્રમાણે સમજો સદાય;
જે વસ્તુ કેરો ખપ જેહ ટાણે, તે વસ્તુનું મૂલ મળ્યા પ્રમાણે. ૧૭
ગંગાકિનારે જળનું ન મૂલ્ય, ખારાં રણોમાં પણ તે અમૂલ્ય;
જ્યાં પ્રાણ જાતાં જળ કોઈ પાય, સહસ્ર મ્હોરો3 પણ સ્વલ્પ4 ત્યાંય. ૧૮
જેને ન જેનો ખપ હોય જ્યારે, અમૂલ્ય વસ્તુ પણ વ્યર્થ ત્યારે;
હાથી મળે એક ટકે5 કદાપી, ગરીબ લૈને શું કરે તથાપી. ૧૯
નાવે જનારા જન જેમ લાગે, નાવિક ન્યૂનાધિક ભાડું માગે;
જાણ્યું નહીં તે જયરામદાસે, તેથી રહ્યો સાગરતીર પાસે. ૨૦
ચોપાઈ
નાવે બેસીને નાથ સિધાવ્યા, પુરુષોત્તમપુરીમાં આવ્યા;
ઇન્દ્રદ્યુમ્ન સરોવર નામ, કર્યો ત્યાં જઈને વિશરામ. ૨૧
પુરુષોત્તમ પ્રભુ કહેવાય, પુરુષોત્તમપુરીમાં રહ્યાય;
પુરુષોત્તમ6 હોય તે જાણે, પુરુષોત્તમ વીણ ન પિછાણે. ૨૨
વિત્યા વાસર ત્રણ ચાર જ્યારે, આવ્યો જયરામદાસ તે ત્યારે;
રહ્યો સેવામાં શ્રીહરિપાસ, કર્યો ત્યાં દશ માસ નિવાસ. ૨૩
પુરુષોત્તમપુરી મોઝાર, આવી અસુર રહેલા અપાર;
દિસે સર્વ વેરાગીને રૂપે, તેનો નાશ કર્યો જગભૂપે. ૨૪
એવી બુદ્ધિ પ્રભુજીએ આપી, લડી મૂઆ પરસ્પર પાપી;
એક અવસરે જયરામદાસ, બેઠા મહાપ્રભુજીને પાસ. ૨૫
કહે જયરામને હરિ આપ, મુનિ સુવ્રત ભૂપ પ્રતાપ;
તેનો સંવાદ આ ઠાર થાશે, મારા ચરિત્રનો ગ્રંથ7 રચાશે. ૨૬
પછી શ્રીહરિ ત્યાંથી સિધાવ્યા, એક રાજાના રાજમાં આવ્યા;
પ્રભુ સાથે છે જયરામદાસ, ગયા એક મોટા વડ પાસ. ૨૭
ઘણા વેરાગી ત્યાં ઊતરેલા, દીઠા પ્રભુ પર દ્વેષે ભરેલા;
ગયા હરિ નૃપના બાગમાંય, પૂછી માળીને ઊતર્યા ત્યાંય. ૨૮
મહાજોગી જાણી સાક્ષાત, કહી માળીએ ભૂપને વાત;
રાજા આવિયો દર્શન કાજે, તેને વાત કહી મહારાજે. ૨૯
રથોદ્ધતાવૃત્ત (દૈવી આસુરી જીવ વિષે)
હે નૃપાળ સુણ ચિત્ત તું ધરી, બે પ્રકાર જન દૈવી આસુરી;
તે તણાં અલપ લક્ષણો કહું, ઓળખાય નિજ લક્ષણે સહુ. ૩૦
દૈવી જીવ દિલમાં દયા ધરે, ક્રૂર કર્મ કદી તે નહીં કરે;
જન્મથી જ શુભ લક્ષણો દિસે, પાપબુદ્ધિ નહિ લેશ તે વિષે. ૩૧
દોષ દેખી દિલમાં સદા ડરે, ધર્મ કર્મ નિજ ચિત્તમાં ધરે;
તે કદાપિ રહી દુષ્ટ સંગમાં, રંગી થાય નહિ દુષ્ટ રંગમાં. ૩૨
ક્રોધ લોભ નહિ ઝાઝી કામના, તે તજે ન કદી શાસ્ત્ર આમના;8
પુણ્યવાન મનમાં પવિત્રતા, સાધુસંગ અતિ નિત્ય મિત્રતા. ૩૩
જેમ જાય ધ્રુવમત્સ ધ્રુભણી,9 દૈવિ ચાય10 દિલ સત્યતા ઘણી;
દુઃખી થાય પરદુઃખ દેખતાં, નાશી જાય લવ પાપ પેખતાં. ૩૪
લાજ શર્મ અતિ લોકની ધરે, માન પામી અભિમાન ના કરે;
હોય શ્રેષ્ઠ પણ સર્વને નમે, નિત્ય કર્મ પરમાર્થનું ગમે. ૩૫
સૌખ્યસાજ11 પરલોકનો સજે, ભાવ રાખી ભગવાનને ભજે;
ક્લેશ વૈર વ્યસનાદિથી ડરે, સર્વ કાળ મન શાંતતા ધરે. ૩૬
કષ્ટકાળ ઉર ધૈર્ય આદરે, દોષ દેખી પરના ક્ષમા કરે;
ગંભિરાઈ ગુણ હોય જેહને, દૈવી જીવ કહિયે જ તેહને. ૩૭
જીવ હોય જગમધ્ય આસુરી, રાજી થાય પરનું બુરું12 કરી;
કામ ક્રોધ મદ લોભ માનમાં, થૈ નિમગ્ન ખુશી ખાન પાનમાં. ૩૮
લેશમાત્ર દિલમાં નહીં દયા, લાજ શર્મ નહિ મિત્રતા મયા;13
સ્વાર્થ કાજ પરપ્રાણને હરે, ધર્મકર્મ પણ દંભથી ધરે. ૩૯
આસુરી કદી વસે સુસંગમાં, તોય હોય ખળતાઈ અંગમાં;
જેમ તામ્રઘટ હેમથી રસે, અંત તામ્રપણું ખુલું તે થશે.14 ૪૦
વ્યાળ15 વાઘ વરુ તુલ્ય આસુરી, તે તણી બહુ જ રીત છે બુરી;
તે કૃતઘ્નિ ગુણ દોષ ના ગણે, પાળનાર પતિને ખીજ્યો હણે. ૪૧
હે નરેશ ઉપદેશ આ ધરી, જાણજોજી જન દૈવી આસુરી;
દૈવીસંગ પ્રભુ પાસ માંગજો, આસુરી જન કુસંગ ત્યાગજો. ૪૨
એમ વાત કહીને વળી કહી, આત્મજ્ઞાન પરમાત્મની સહી;
જ્ઞાનવાત હરિની ઘણી ગમે, નિત્ય ભૂપ પ્રભુને પગે નમે. ૪૩
ચોપાઈ
કહે વર્ણી અભેસિંહ ભૂપ, કથા એક કહું છું અનૂપ;
કીધું અદભુત હરિયે ચરિત્ર, સુણો વર્ણન તેનું પવિત્ર. ૪૪
વડે ઊતર્યા વેરાગી જેહ, તેમાં એક મહાંત છે તેહ;
ઘણા રાખતો શાલગરામ, તેની પૂજા કરે તેહ ઠામ. ૪૫
એક અવસરે આવ્યો નરેશ, દીઠા શાલગ્રામ વિશેષ;
કરી વિનતિ શાલગ્રામ માગ્યા, સુણી મહાંત ના કેવા લાગ્યા. ૪૬
ગયો રાજા નિરાશ તે કાળે, એવી વાત સુણી વૃષલાલે;
કહે જયરામદાસને શ્યામ, માગો જઈ તમે શાલગરામ. ૪૭
સુણી જયરામદાસ સિધાવ્યો, વડા વેરાગી આગળ આવ્યો;
કર જોડી કરીને પ્રણામ, એક માગીયા શાલગરામ. ૪૮
કરી ક્રોધને તેણે ના પાડી, વળી ત્યાં થકી મૂક્યો ઉઠાડી;
પ્રભુ આગળ જઈ કહી વાત, પછી જ્યારે ગઈ મધ્ય રાત. ૪૯
એવી ઇચ્છા કરી ઘનશામ, તેથી તે સર્વ શાલગ્રામ;
વડ આગળથી ઝટ ઊડ્યા, નદી ગંડકીમાં જઈ બૂડ્યા. ૫૦
પછી જાગ્યા વેરાગિયો જ્યારે, નવ દીઠા શાલગ્રામ ત્યારે;
જાણ્યું રાજાએ ચોરી કરાવી, લીધા શાલગ્રામ ચોરાવી. ૫૧
પૂર્વછાયો
રાજા તથા રૈયત ઘણી, કરે શ્રીહરિનો સતસંગ;
દેખી શ્રીહરિની સમર્થતા, થયા આશ્રિત ધરીને ઉમંગ. ૫૨
તેહ થકી શ્રીહરિ તણો, કરે વેરાગી દ્વેષ અપાર;
રાતે હરિને મારવા, મળી આવ્યા તે જુગલ16 હજાર. ૫૩
ઓટા ઉપર જે બાગમાં, પોઢ્યા હતા શ્રીધર્મકુમાર;
પથરા ફેંક્યા પાપીએ, તેનો ગંજ17 થયો તે ઠામ. ૫૪
પાપી થાકી પાછા ગયા, રહ્યા કુશળ શ્રીજગદીશ;
જાણી તે વાત પ્રભાતમાં, ચડી રાય રૈયતને18 રીસ. ૫૫
વેરાગી અતિ ઉનમત્ત છે, ઘણાં શસ્ત્ર અસ્ત્ર ધરનાર;
શાલગરામને કારણે, ચાલ્યા લૂંટવા નૃપ દરબાર. ૫૬
જુદ્ધ થશે એમ જાણીને, કર્યું પ્રભુએ ત્યાંથી પ્રયાણ;
વેરાગી બેય હજારનો, વાળ્યો નૃપસેનાએ ઘાણ. ૫૭
શ્રીહરિને જયરામ તે, ગયા ઉભાંગડ19 વનમાંય;
જળ તરસ લાગી ઘણી, જયરામદાસને ત્યાંય. ૫૮
ઝાડ ઉપર ચડી જોઇયું, એક દીઠું સરોવર દૂર;
પાણી લેવાને પરવર્યો, જયરામદાસ જરૂર. ૫૯
સર્પ અનેક સરોવરે, જોઈ પાછો વળ્યો જયરામ;
જળસરપમાં વિષ20 નહિ, એમ બાલ્યા શ્રીઘનશામ. ૬૦
જેષ્ટિકાએ21 કરી વેગળા, જળ ભરી લાવ્યો જઈ તેહ;
પાન કર્યું પુરુષોત્તમે, અતિ ભાવ જાણીને એહ. ૬૧
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
પછી ગતિ કરી કોશ પાંચ જ્યારે, નજર પડ્યું શુભ ગામ એક ત્યારે;
જઈ તહી રજની નિવાસ કીધો, વળી જયરામજીને સુબોધ દીધો. ૬૨
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે તૃતીયકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
શ્રીહરિ પુરુષોત્તમપુરીપ્રાન્તવિચરણનામા નવમો વિશ્રામઃ ॥૯॥