વિશ્રામ ૧૩
પૂર્વછાયો
ભૂપ કહે બ્રહ્મચારીને, આત્માનંદનું કહો આખ્યાન;
દેહ ધર્યો કિયા દેશમાં, કેણે દીક્ષાનું દીધું દાન. ૧
ચોપાઇ
સુણી બોલ્યા અચિંત્યાનંદ, સુણ ભૂપ ધરીને આનંદ;
આત્માનંદનું કહું આખ્યાન, સુણતાં થાય પાવન કાન. ૨
ગોપનાથ મહાદેવ જે છે, મૂળ સ્થાનક તેમનું એ છે;
માટે ઉત્પત્તિ એની બતાવું, સારો મહિમા કહી સંભાળાવું. ૩
શહેર સૂરતમાં શેઠ એક, હતો ધર્મી ને પરમ વિવેક;
સંત વિપ્રની સેવા તે કરતો, મહિમા મનમાં ઘણો ધરતો. ૪
એક દિવસ તેને ઘેર ધારી, આવ્યા તૈલંગના બ્રહ્મચારી;
તેનું નામ તે ગોવિદાનંદ, દેવઅંશી તે વિચરે સ્વચ્છંદ. ૫
શેઠે તેની સજી સારી સેવા, જાણ્યું અન્ય જોગી નથી એવા;
તેને ઘેર હતી એક ગાય, નિત્ય ધણમાં1 તે ચરવાને જાય. ૬
હતી પુષ્ટ તને રુડી પેર, દેતી દૂધ પ્રથમ દશ શેર;
પછી તો ઓછું કાઢવા લાગી, દો’વા જાય ત્યાં તો જાય ભાગી. ૭
પૂછ્યું ગોવાળને શેઠે એમ, હવે દો’વા દેતી નથી કેમ?
કાં તો કોઈ તેને દોહી લે છે, એવો સંશય અમને રહે છે. ૮
પાકી સંભાળ રાખજો ભાઈ, નહીં તો નહીં દૈયે ચરાઈ;2
સુણી બોલિયો તેહ ગોવાળ, હવે રાખીશ હું એ સંભાળ. ૯
પછી ગોવાળે રાખી તપાસ, જતી દીઠી તે સાગર પાસ;
ઉંડાં જળમાં ઘણે દૂર જઈ, પાછી ધણમાં આવી મળી ગઈ. ૧૦
ગોવાળે કહી શેઠને વાત, એ તો અચરજ લાગ્યું અઘાત;3
શેઠે ગોવિંદવરણી પાસ, કર્યું વૃત્તાંત તેહ પ્રકાશ. ૧૧
કાંઈ તેનું અજાણ્યું તો નથી, તોય બોલિયા પોતે મુખથી;
ચાલો આપણે જોઇયે જઈ, ગાય જાય આવે કિયાં થઈ. ૧૨
બન્ને મછવામાં4 બેસીને ગયા, ગાય ચાલી તેને કેડે થયા;
હોય છબછબિયાં5 જળ જેમ, ગાય ચાલે સમુદ્રમાં તેમ. ૧૩
આવિ ટેકરી વેગળે તહીં, તેના ઊપર જૈ ઉભી રહી;
ચારે સ્તનમાંથી દૂધની ધાર, તે ઠેકાણે વહી તેહ વાર. ૧૪
દૂધ સર્વ શ્રવી રહ્યું જ્યારે, ગાય પાછી વળી ઘેર ત્યારે;
વણિકે કહ્યું મસ્તક નામી, આનું કારણ શું હશે સ્વામી? ૧૫
સુણી બોલ્યા ગોવિંદ સુજાણ, આંહી શંકરનું હશે બાણ;6
પછી ખોદીને જોઇયું જ્યારે, દીઠું શંકરનું બાણ ત્યારે. ૧૬
કહે વર્ણી ભલો ધરી ભાવ, રુડું મંદિર આંહી ચણાવ્ય;
શેઠે આજ્ઞા કરી અંગિકાર, ગયા બન્ને તે સુરત મોઝાર. ૧૭
પછી શેઠે શિવાલય કીધું, એ જ વર્ણીના તાબામાં દીધું;
ગોપનાથ ધર્યું શિવનામ, ઘણો મહિમા વધ્યો તેહ ઠામ. ૧૮
શિષ્ય ગોવિંદ જોગિના જાણો, એક આનંદાનંદ પ્રમાણો;
બીજા શિષ્ય જૂનેગઢ રહેતા, નાતે નાગર નરસિંહમેતા. ૧૯
આનંદાનંદના શિષ્ય જેહ, ગોપાળાનંદજી થયા તેહ;
ગોપાળાનંદના આત્માનંદ, થયા વેદાંતવાદિ સ્વચ્છંદ. ૨૦
કહું તેનું જનમ વૃતાંત, સુણો ભૂપ ધરી ખૂબ ખાંત;
કથા તે છે સાંભળવા જેવી, સર્વ સાંભળી સમઝી લેવી. ૨૧
પૂર્વછાયો
દેશ ભલા હાલારમાં, ધૂંવાવ નામે શુભ ગામ;
રૂપારેલ નદી વહે છે, નિર્મળ જળ તે ઠામ. ૨૨
ચાતુરવેદી મોઢ ત્યાં, એક વિપ્ર વસે વિદવાન;
નામ તેનું કલ્યાણજી, જગજીવન સુત સુખદાન. ૨૩
નારી જગજીવન તણી, તેનું નામ કહું નાનબાઈ;
વિશ્વંભર ભટ સુત થયા, તેની પ્રૌઢ દિસે પ્રભુતાઈ.7 ૨૪
સંવત્ સત્તરસેં પછી, જ્યારે ત્રિશ તણી થઈ સાલ;
દસરાને દિન જનમિયા, ગુરુવારે તે સાયંકાળ. ૨૫
કાંઈક સમય ગયા પછી, તેના તાતનું થયું તન નાશ;
મા દિકરે કંક દેશમાં, કર્યો ગારિયાધાર નિવાસ. ૨૬
આઠમે વરસે આપિયું, વિશ્વંભરને ત્યાં ઉપવીત;8
દ્વિજ આત્મારામ આગળે, ભણ્યા વેદ તે અર્થસહિત. ૨૭
વીશ વરસનું વય થતાં, ગૃહસ્થાશ્રમ ચાહી ચિત્ત;
એક આણંદજી વિપ્ર કેરી, પરણ્યા પુત્રી પુનીત. ૨૮
વળી રુડા કંક દેશમાં, શુભ આંસોદર એક ગામ;
વશ્યા વિશ્વંભર ત્યાં જઈ, ઘણા શિષ્ય કર્યા તે ઠામ. ૨૯
ગોપીભટ ભાનુભટ તથા, જયદેવ ને આત્મારામ;
સદ્ગુણી ચારે સુત થયા, એક સુતા આણદી નામ. ૩૦
ચોપાઇ
વળી પાલીતાણામાં રહ્યા’તા, ગોપનાથને પૂજવા જાતા;
વર્ણી ગોપાળનો ઉપદેશ, સ્નેહે સાંભળ્યો ત્યાં તો વિશેષ. ૩૧
તેથી તેહ તણા શિષ્ય થયા, તોય વિપ્રને વેષે તે રહ્યાં;
આંસોદરમાં હતા જજમાન,9 તેણે તેડાવ્યા દઈને માન. ૩૨
તેથી ત્યાં જઈ કીધો નિવાસ, રહે સંસારથી તો ઉદાસ;
દૈવી જીવને દે ઉપદેશ, હરિભક્તિ કરાવે હંમેશ. ૩૩
કોઈ ગામ જતાં એક વાર, રસ્તે કાઠી મળ્યા ત્રણ ચાર;
મુખ્ય તેમાં તો ઓઢો ખુમાણ, શૂરવીર ને પરમ સુજાણ. ૩૪
સાથે સાથે તે ચાલિયા સહુ, જતાં દીઠા ત્યાં વીંછિયો બહુ;
ત્યારે કાઠી કહે મહારાજ, આ શું દેખાય છે કહો આજ? ૩૫
બોલ્યા વિશ્વંભર દ્વિજજન, એક શેઠનું જાય છે ધન;
ખપ હોય તો ગાંઠે તે બાંધો, એમાં કાંઈ નહીં પડે વાંધો. ૩૬
હસી બોલિયા કાઠીયો એહ, તમે રાખો મહારાજ તેહ;
ભટે પાવરામાં10 ભરી લીધા, પછી પંથે સિધાવિયા સીધા. ૩૭
વળી જ્યાં જઈ કીધો વિરામ, ઠલવ્યો પાવરો તેહ ઠામ;
સોનામોરનો11 ઢગલો થયો, ત્યારે સંશય કાઠીનો ગયો. ૩૮
કરી વહેંચી લેવા તકરાર, ત્યારે ચાલી વિંછી તણી હાર;
મહાપુરુષ તે વિપ્રને જાણ્યા, શિષ્ય થઈને ગુરુજી પ્રમાણ્યા. ૩૯
વળી ત્યાંથી આંસોદર આવ્યા, હરિભક્તના મનમાં ભાવ્યા;
તેના જજમાનની સુતા એક, વાલબાઈ જે જાણે વિવેક. ૪૦
તેની જાણજો કણબી જાત, ખોળતી હરિને સાક્ષાત;
ભેખમાં મળશે ભગવાન, એમ જાણતી તે અનુમાન. ૪૧
માનગર એક ગોસાંઈ જેહ, હતો શિષ્ય તે ભટનો તેહ;
તેને સાધુ જાણી સુખદાઈ, કોઈ દિવસ જમાડતી બાઈ. ૪૨
એક દિવસ તે બાઈ કહે છે, ભેખમાં ભગવાન રહે છે;
એવું જાણી જમાડું છું તમને, કહો ક્યાં મળશે હરિ અમને? ૪૩
સુણી બોલિયા તેહ ગોસાંઈ, કહું સત્ય તે સાંભળો બાઈ;
વિશ્વંભર ભટ ગોર તમારા, એ જ ઈશ્વરઅંશ છે સારા. ૪૪
વાત બાઇયે માની તે સાચી, તલમાત્ર તેમાં નહીં કાચી;
માનગરજીનો વિશ્વાસ આવ્યો, ભટ ઊપર ભાવ ધરાવ્યો. ૪૫
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
જનમથી જન દૈવી જે જણાય, ધરમની વાત સુ તેહથી મનાય;
પણ જન અતિ આસુરી જ જેહ, પ્રતિત ધરે નહિ સંત કેરી તેહ. ૪૬
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજી આચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે ચતુર્થકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
વિશ્વંભરભટ્ટ-જન્મકથનનામા ત્રયોદશો વિશ્રામઃ ॥૧૩॥