વિશ્રામ ૧૪
પૂર્વછાયો
વર્ણી કહે નૃપ સાંભળો, આત્માનંદનું કહું આખ્યાન;
વિશ્વંભર ભટ નામ છે, કરે પ્રભુ તણાં ગુણગાન. ૧
ચોપાઇ
વાલબાઇયે તે ઘણા વહાલે, વિશ્વંભર ભટને એક કાળે,
નોતરું દેઈ જમવા તેડાવ્યા, પછી તે જ્યારે જમવા આવ્યા. ૨
તમે ઈશ્વર છો એમ કહી, બાઈ ગુરુપદ પકડી રહી;
બોલ્યા વિશ્વંભર ભટ તૈયે, અમે વિપ્ર તે ઈશ્વર છૈયે. ૩
નથી એમાં તો કાંઈ નવાઈ, મૂકો મૂકો મારા પગ બાઈ;
તોયે પગ નવ મૂકિયા જ્યારે, ભટે ચરણ ઉંચો કર્યો ત્યારે. ૪
ચાંપ્યો અંગુઠો એને કપાળે, થઈ તેને સમાધિ તે કાળે;
ખટ ચક્ર ભેદી જીવ ચડિયો, બ્રહ્મરંધ્ર1 ઉપર જઈ અડિયો. ૫
ભુલી ગઈ નિજ દેહનું ભાન, સૂતિ થૈને તે શબની સમાન;
ભટે પૂછી જોયું તેની માને, આવું થાય છે કે કદી આને. ૬
ત્યારે માતાયે જોઈને કહ્યું, આવું તો આને આજ જ થયું;
કહે ભટ એની ચિંતા વિસારી, એને એકાંતે મૂકો સુવારી. ૭
પછી માતાયે એકાંતે ધરી, ગયા ભટજી તો ભોજન કરી;
ગયા વાસર2 બે એમ વહી, સમાધિ તોય ઊતરી નહીં. ૮
માયે ભટજીને જમવા તેડાવ્યા, જ્યારે તે વળી જમવાને આવ્યા;
માયે આંખમાંથી આંસુ પાડી, સ્થિતિ પુત્રીની તેને દેખાડી. ૯
ચાંપી ચરણનો અંગુઠો ભાલે, તેને તરત જગાડી તે કાળે;
અતિ જોઈ ચમત્કાર એવા, જાણ્યા ભટજીને ઈશ્વર જેવા. ૧૦
વાલબાઈ તે વૈરાગ્યવાળી, તેણે તૃષ્ણા સંસારની ટાળી;
દિન દિન નિજ દેહને દમે, રસકસ વિણ ભોજન જમે. ૧૧
બાળાપણમાં હતી પરણેલી, પાછી સાસરે તો ન ગયેલી;
તેડું આવશે સાસરા તણું, સુણી એવું દાઝે દિલ ઘણું. ૧૨
કરી એવી પ્રતિજ્ઞા આપ, નર સર્વે મારે ભાઈબાપ;
વિશ્વંભર ભટને કહી વાત, ગોર છો જી તમે મારા તાત. ૧૩
દીલમાં દયા મુજ પર લાવો, મને કાશીની જાત્રા કરાવો;
ગોરે આપ્યું એને વાક્યદાન,3 કરાવીશ તને ગંગાસ્નાન. ૧૪
ગોપનાથ પછી ગોર ગયા, મંત્ર લૈ મહાદીક્ષિત થયા;
દીક્ષા ગોપાળજોગિયે દીધી, આતમાનંદ સંજ્ઞા કીધી. ૧૫
ભેખ ભગવો ધરી તેહ ઠામ, પાછા આવ્યા આંસોદર ગામ;
ચાલ્યા કાશિયે ધારી ઉમંગ, વાલબાઈ એ ચાલિયાં સંગ. ૧૬
માત તાતની આજ્ઞા લઈને, શાણી બાઈ ચાલ્યાં સજ્જ થઈને;
લાઠી ગામમાં આવિયાં જ્યારે, ભગવાં કર્યાં બાઇયે ત્યારે. ૧૭
ધીમે ધીમે તે કાશિયે ગયાં, ધર્મશાળા વિષે જઈ રહ્યાં;
મળી ત્યાં તો બીજી એક બાઈ, નામ ઠામ તેનું કહું ભાઈ. ૧૮
દેશ નાઘેરની4 હતી નારી, તેનો ત્યાગ વૈરાગ્ય છે ભારી;
હરબાઈ છે તેહનું નામ, જાતે કુંભાર પણ ગુણધામ. ૧૯
મળી બે બાઇયો તેહ જ્યારે, નામ ઠામ પૂછી લીધાં ત્યારે;
ગિરનારની છાયામાં ગામ, જાણ્યાં બેય તણાં તેહ ઠામ. ૨૦
થયો સ્નેહ તે સ્વદેશી જાણી, વાલબાઈ બોલ્યાં મુખ વાણી;
કેમ આવ્યાં તમે તજી દેશ? તેનું કારણ તો કહો લેશ. ૨૧
ત્યારે બોલિયાં તે હરબાઈ, હરિ મળવાની ઇચ્છાયે ધાઈ;
જાણ્યું ભેખમાં છે ભગવાન, કાં તો છે જહાં તીરથ સ્થાન. ૨૨
પણ જોયા કાશીના નિવાસી, દીઠા ભ્રષ્ટ ઘણાક સંન્યાસી;
કામી ક્રોધી લોભી થયા સંત, દેખી ઉપજે છે દુઃખ અત્યંત. ૨૩
ઘણાં તીર્થ વિષે જ હું ફરી, મનવૃત્તિ તો ક્યાંઈ ન ઠરી;
મને ઈશ્વર પ્રાપ્ત ન થયા, દીનબંધુયે નવ કરી દયા. ૨૪
વાલબાઈ બોલ્યાં ધરી નેહ, આતમાનંદસ્વામી છે જેહ;
એ છે ઈશ્વરનો અવતાર, નથી સંશય એમાં લગાર. ૨૫
જ્યારે તેનો સમાગમ કરશો, ત્યારે શાંતિ અંતરમાં ધરશો;
પછી તેણે સમાગમ કર્યો, થઈ ધારણા ને જીવ ઠર્યો. ૨૬
વળી પેખિને પ્રૌઢ પ્રતાપ, એને જાણિયા ઈશ્વર આપ;
તેની પાસે લીધો ઉપદેશ, ધર્યો તન પર ભગવો વેશ. ૨૭
પૂર્વછાયો
ત્રણ્યે મળી ત્યાંથી ચાલિયાં, આવ્યાં વ્રજમાં ગોકુળ ગામ;
અભ્યાગતની જાયગા, હતી તેમાં કર્યો વિશ્રામ. ૨૮
વેરાગી બહુ ત્યાં વસે, સૌનો ઉપરી એક મહંત;
જાત્રાળુ જન આવે ઘણા, આપે રસોઈ જમે સૌ સંત. ૨૯
વારો રસોઈ દીધા તણો, મળે નહિ દિવસ બહુ જાય;
ત્યારે સામાન રસોઈનો, દઈ પોતાને પંથ પળાય.5 ૩૦
સીધાં લઈ સાકર તણાં, ભરે કોઠારી કોઠાર માંય;
ભેખને પિરસે ભાખરા, પુણ્ય પાપ ગણે નહિ કાંય. ૩૧
સારું સારું પોતે જમે, નિજ સેવકને પણ દેય;
હોય ગવાન્નીક6 ગાયનું, જેમ પાડા ભક્ષ કરેય. ૩૨
તે થકી તે કોઠારીની, બહુ નિંદા જગતમાં થાય;
મુખોમુખ નહિ કહી શકે, પણ પાછળ અપજશ ગાય. ૩૩
ઘરડા માંદા સંતને, જેની પાસે ન દેખે દામ;
કાઢી મૂકે જગ્યા થકી, કહે રહો બીજે જૈ ઠામ. ૩૪
કરવા પરીક્ષા તેહની, આત્માનંદે કીધો વિચાર;
બેય પગે પાટા બાંધિયા, મધ ચોપડી તેહ ઠાર. ૩૫
માખિયો બહુ બહુ બણબણે, કોઈ ઉભું રહે નહિ પાસ;
સૂગ ચડે જન સર્વને, વસવા ન દે કોઈ વાસ. ૩૬
કાચું સિધું કોઠારિયે, આપી કહ્યું તજો આ સ્થાન;
વળી બીજા વેરાગીયે, આવી કર્યું ઘણું અપમાન. ૩૭
ધમકી દઈ ધકા મારિયા, કાઢી મુકવા કીધો ઉપાય;
આત્માનંદ કહે આજ તો, મુજ માંદા થકી ન જવાય. ૩૮
મહાંતનાં મનમાં દયા, કાંઈ ઉપજી એણી વાર;
આજની રાત રહો ભલે, એવો એણે કર્યો ઉચ્ચાર. ૩૯
મંદિરના જન કારણે, કર્યા માલપુવા દૂધપાક;
ભજીયાં પણ ભાતભાતનાં, ઘણાં સુંદર સ્વાદુ શાક. ૪૦
પંગતે પીરશું જે સમે, ત્યારે પાત્ર પુરાવી મહંત;
અરપ્યું આત્માનંદને, કહ્યું જમો તમે શુચિ7 સંત. ૪૧
દૃષ્ટિ કરી દૂધપાકમાં, બોલ્યાં આત્માનંદજી એમ;
આમાં તો જીવ અસંખ્ય છે, કહો કરાય ભોજન કેમ? ૪૨
પછી દીઠા સૌ સાધુયે, બધા ભોજનમાં બહુ જંત;
ખાડો ખોદાવીને દાટિયું, રહ્યા ભૂખ્યા નિશા પર્યંત. ૪૩
ચોપાઇ
આતમાનંદ ત્યાં રહિ રાત, ચાલ્યા મારગે ઉઠી પ્રભાત;
સર્વે સાધુયે કીધો વિચાર, એ તો ઈશ્વરનો અવતાર. ૪૪
સાધુઓને શિખામણ દેવા, એ તો આવ્યા હતા થઈ એવા;
હોય ભોજનમાં ક્યાંથી જંત, એનું ઐશ્વર્ય એ તો અનંત. ૪૫
પછી ખોળવા તેને નિકળીયા, પણ કોઈને તે નવ મળિયા;
આત્માનંદ આવ્યા ગુજરાત, અમદાવાદ છે જ્યાં વિખ્યાત. ૪૬
શિષ્ય નાગર દશ બાર થયા, પછી વિસનગરમાં ગયા;
વડનગર ગયા એહ વાર, ઘણા શિષ્ય કર્યા બેય ઠાર. ૪૭
વળતાં આવિયા મછિયાવ, રાણી ફઈબાનો ભાળ્યો ભાવ;
બાપુસિંહજી ઠાકોર તણી, એહ માતા વિવેકી ઘણી. ૪૮
તેને પોતાની આશ્રિત કરી, કૈંક ભરવાડે શિષ્યતા ધરી;
રાજકોટ ગયા મહારાજ, કૈંક જીવનાં ત્યાં કર્યાં કાજ. ૪૯
દૈવી જીવ જે ડોસો કુંભાર, વૈશ્ય માવજી સમઝે સાર;
તેઓને ભલા ઉપદેશ દીધા, સારા શિષ્ય તે પોતાના કીધા. ૫૦
આસપાસના ગામોમાં ફર્યા, ઘણા દૈવીને આશ્રિત કર્યા;
આત્માનંદે કર્યું એવું કામ, કીધું શિષ્ય કોઠારિયું ગામ. ૫૧
ત્રંબાગામ બધું શિષ્ય થયું, તેમા કોઈ અશિષ્ય ન રહ્યું;
જુગતાનંદ મુક્તાનંદ, બેય સાધુ કર્યા જગવંદ. ૫૨
જુગતાનંદ સમાધિ કરે, અનુવૃત્તિ મુક્તાનંદ ધરે;
નિજમત પ્રસરાવવા કાજ, ચાલ્યો પાંચે જણાનો સમાજ. ૫૩
સરધારમાં જૈ શિષ્યો કર્યા, કોટડામાં પછી પરવર્યા;
નામે ઉકરડો રાજગર, થયો શિષ્ય તે એ અવસર. ૫૪
ગામ છત્રાસાના સર્વ જન, શિષ્ય થૈ કરે નિત્યે ભજન;
પછી ત્યાંથી આવ્યા પીપલાણે, મે’તા નરસી રહે તે ઠેકાણે. ૫૫
તેને શિષ્ય કર્યા તેહ ઠામ, કર્યું શિષ્ય આખા આખું ગામ;
લોઢવામાં થઈ શિષ્ય બાઈ, લખુ ચારણ નામે ગણાઈ. ૫૬
મેખાટીંબી નામે એક ગામ, રહે આહિર બહુ તેહ ઠામ;
આત્માનંદ તહાં પરવર્યા, ઘણા આહિરને શિષ્ય કર્યા. ૫૭
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
નરતનું ધરી ઈશ્વરાંશ8 આપ, સદ ઉપદેશ દઈ હર્યા ત્રિતાપ;
પરમત કરી વાદ જીતિ લીધા, બહુ જનને સમઝાવી શિષ્ય કીધા. ૫૮
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજી આચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે ચતુર્થકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
આત્માનંદસ્વામી-પ્રવાસવિચરણનામા ચતુર્દશો વિશ્રામઃ ॥૧૪॥