વિશ્રામ ૧૭
પૂર્વછાયો
ભૂપ કહે વરણીંદ્રને, તમે કથા સુણાવી સાર;
હવે હું પૂછું તે કહો, અનુકંપા કરીને અપાર. ૧
સ્વામી રામાનંદ આગળે, મહાદીક્ષા લીધી મહારાજ;
ત્યાર પછીની જે કથા, મુજને સુણાવો આજ. ૨
વસંતતિલકાવૃત્ત
વર્ણી કહે રુચિ ધરી સુણ સુજ્ઞ રાય,
શ્રીધર્મનંદન તણી કહું છું કથાય;
દીક્ષા લીધી ગુરુ થકી પુર પીપળાણે,
સારે પ્રબોધિની દિને જન સર્વ જાણે. ૩
આવ્યા હતા દરશને જનસંઘ જેહ,
સૌ પૂર્ણમાસિ સુધી ત્યાં ઠરિયા જ તેહ;
આનંદ ઉત્સવ ધરે ગુણગાન ગાય,
વર્ણીંદ્રનાં દરશને નહિ તૃપ્ત થાય. ૪
મૂર્તિ વિષે નિરખી અદ્ભુતતા અપાર,
દીઠાં વળી ચરણ ષોડશ ચિહ્ન સાર;
જાણે ઘણાક જન અક્ષરધામવાસી,
પ્રત્યક્ષ એ જ પુરુષોત્તમ સુપ્રકાશી. ૫
કોઈકનાં નજરથી ચિત્ત ચોરી લીધાં,
કોઈકને સહજ દર્શન દિવ્ય દીધાં;
દેખાડયું કંઈકને નિજ કેરું ધામ,
વાધ્યો પ્રતાપ જનમધ્ય વિષે જ આમ. ૬
વીતી ગઈ પુનિત પૂનમ એહ જ્યારે,
પોતા તણે પુર ગયા જનસંઘ ત્યારે;
વર્ણીંદ્રનાં અધિક દર્શન આપવાને,
કીધો વિચાર ગુરુયે ફરવા જવાને. ૭
બેઠા રથે વૃષજ1 ઉદ્ધવ2 ધર્મવંત,
ગાડી વિષે વિદિત3 મુક્ત મુનીશ સંત;
ઘોડે ચડ્યા ઘરધણી વળી સાંખ્યયોગી,
પાળા વિશેષ વિચરે વિષયે વિયોગી. ૮
વાજે મૃદંગ વળી તાલ ઉપંગ ચંગ,
ગાવે ગુણો હરિજનો ધરીને ઉમંગ;
નારી નરો મળી ઘણાં વિચર્યાં વળાવા,
નિર્ખી હરિમૂરતિને મનમાં ઠરાવા. ૯
તે માંહી મુખ્યજન તો નરસિંહ મે’તા,
કલ્યાણજી તનુજ4 તે પણ બ્રહ્મવેત્તા;
જૈ ગામ બાર ગુરુયે કરિયો ઉચાર,
પાછા વળો પુરજનો કરશો ન વાર. ૧૦
ચોપાઇ
પછી પાછા વળ્યા પુરવાશી, આખા ગામે ગયા સુખરાશી;
ગંગાધર વિપ્રનું ત્યાં ઘર, પશ્ચિમાભિમુખે તે સુંદર. ૧૧
ફળિયા માંહી પીપળો સારો, રામાનંદે કર્યો ત્યાં ઉતારો;
સજી ત્યાં સભા સંતસમાજે, આવ્યા હરિજન દર્શન કાજે. ૧૨
રામાનંદે ત્યાં વાણી ઉચ્ચારી, મહાપુરુષ છે આ બ્રહ્મચારી;
એવે અવસરે જાસુલ નામ, આવ્યો મેમણ5 એક તે ઠામ. ૧૩
તેણે જોયા શ્રીહરિને જ્યારે, થઈ તરત સમાધિ ત્યારે;
જોઈ મૂરતિને ધામમાં જેવી, જોઈ જાગીને એવી ને એવી. ૧૪
જોયું શ્રીવત્સનું ચિન્હ જેવું, દીઠું પ્રત્યક્ષ તે પણ તેવું;
કર જોડી બોલ્યો ગુણવાન, સહજાનંદ છો ભગવાન. ૧૫
એમ કહીને તે ચાલ્યો ગયો, સૌના મનમાં અચંબો થયો;
ગંગાધર નામે વિપ્રને ઘેર, જમ્યા સર્વે તહાં સારી પેર. ૧૬
અગત્રાઈના હરિજન જેહ, આવ્યા સ્વામીને તેડવા તેહ;
સ્વામીયે વિનતિ સુણી લીધી, મુક્તાનંદજીને આજ્ઞા દીધી. ૧૭
આજ જાઓ અગત્રાઈ તમે, કાલે આવશું ત્યાં પછી અમે;
સાથે લઈને શ્રીહરિ સુખદાઈ, મુક્તાનંદ ચાલ્યા અગત્રાઈ. ૧૮
હરિભક્તો વળાવવા ગયા, હરિને જોઈ વિસ્મિત થયા;
દીઠું અકળ ને અદ્ભુત તેજ, મૂરતિ માંહિ સમાયું એ જ. ૧૯
તેથી મૂર્તિમાં ચોટિયું ચિત્ત, કોઈ પાછા વળે ન ખચીત;
મુક્તાનંદ કહે હરિદાસ, તમે શા માટે થાઓ ઉદાસ? ૨૦
રામાનંદ છે ઈશ્વરમૂરતિ, જઈ જોડો તેને વિષે સુરતી;
ઘણા આગ્રહથી પાછા વાળ્યા, પ્રભુ સંતો તણી સાથે ચાલ્યા. ૨૧
ભક્ત આવ્યા રામાનંદ પાસ, કરી પરચાની વાત પ્રકાશ;
સ્વામી બોલિયા વાત વિચારી, મહાપુરુષ છે એ અવતારી. ૨૨
બીજે દિવસે તો તત્પર થયા, રામાનંદ અગત્રાઈ ગયા;
રહે પટેલ ત્યાં ભીમભાઈ, તેને ઘેર રહ્યા સુખદાઈ. ૨૩
મળ્યા ત્યાં મુનિ મુક્તાનંદ, મળ્યા શ્રીહરિ આનંદકંદ;
ભીમભાઈ ને પર્વતભાઈ, પાસે બોલ્યા ગુરુ સુખદાઈ. ૨૪
આ છે વર્ણીને વેષે સુજાણ, પુરુષોત્તમ પ્રગટ પ્રમાણ;
સુણી વાત તે પર્વતભાઈ, કર્યો નિશ્ચય મન હરખાઈ. ૨૫
સ્વામી ધોળિયે આંબે તે જઈ, બેસતા સભામાં સજ્જ થઈ;
રામાનંદ ગુરુ તો ગણાતા, સૌનાં મન તો હરિમાં તણાતાં. ૨૬
કૈક જીવના અર્થ સુધાર્યા, પછી ત્યાં થકી મઢડે પધાર્યા;
ઉતર્યા જેઠામેરને ઘેર, તેને વાત કહી રુડી પેર. ૨૭
વળી હરિયે અનુગ્રહ કર્યો, ચમત્કાર દેખાડિયો ખરો;
તેથી નિશ્ચય તેહને થયો, સર્વ સંશય મન તણો ગયો. ૨૮
રામાનંદ ને શામશરીર, નાવા જાય નદી તણે તીર;
યોગ અષ્ટાંગ ત્યાં તે આચરે, ધ્યાન ધારણા સમાધિ કરે. ૨૯
ત્યાંથી પરવર્યા જનપ્રતિપાળ, કાળવાણીયે આવ્યા કૃપાળ;
ત્યાં તો ધર્મશાળા શુભ અતી, રામાનંદે કરાવેલી હતી. ૩૦
કર્યો બે માસ તેમાં નિવાસ, નિજજનની પુરી કરી આશ;
શામને તન સ્વેદ6 વળાવા, પાટા આવળ7 કેરા બંધાવ્યા. ૩૧
પૂર્વછાયો
સત્તાવન તણી સાલની, શુભ વસંતપંચમી જેહ;
કર્યો ઉત્સવ કાલવાણિયે, થયો સારો સમૈયો તેહ. ૩૨
તાલ મૃદંગ વજાવીને, રામાનંદસ્વામી પદ ગાય;
રચેલ મુક્તાનંદનાં, સુણી સૌ જન રાજી થાય. ૩૩
કેસર કેસુ પતંગના, રુડા રચાવી જુદા રંગ;
રામાનંદે છાંટિયાં, તે રંગ હરિજન અંગ. ૩૪
તે ઉપર વળી તે સમે, મુઠી મુઠીયે નાખ્યો ગુલાલ;
સુંદર શોભે તે થકી, આકાશ અવની લાલ. ૩૫
સુંદર છબી ઘનશામની, જન નિરખીને હરખાય;
જોઈ રહે દિન જામની, પણ લોચન તૃપ્ત ન થાય. ૩૬
એ છબી અંતરમાં ધરી, જન ગયા નિજ નિજ દેશ;
કૃષ્ણસહિત કાલવાણીમાં, રહ્યા રામાનંદ વિશેષ. ૩૭
તપે કરી તન હરિ તણું, હતું કાંઈક વક્ર વળેલ;
માટે ગુરુ ચોળાવતા, તન ઉપર મીણનું તેલ. ૩૮
કસ્તુરી પણ ખવરાવતા, વળી કરતા અનેક ઉપાય;
પૌષ્ટિક પાક કરાવતા, જેથી શરીરે પુષ્ટી થાય. ૩૯
કરી અનાદર દેહનો, સોનામુખી8 પીયે હરિરાય;
બહુ મરચાં ને રોટલો, લઈ ખુશી થઈ હરિ ખાય. ૪૦
વિચરીને કાલવાણીથી, ગયું મંડળ તે માંગરોળ;
આણંદજી સંઘાડિયાને, ઘેર કર્યો કલ્લોલ. ૪૧
ત્યાં ગોવરધન ભક્તજન, સહુ જાણે સમાધિવાન;
ધ્યાન ધરે ધર્મપુત્રનું, નિશ્ચે જાણી તેને ભગવાન. ૪૨
આણંદજી સંઘાડિયે, કહ્યું રામાનંદની પાસ;
તમને તજી ધર્મપુત્રનું, ધરે ધ્યાન ગોવરધનદાસ. ૪૩
સુણી રામાનંદ બોલિયા, ધ્યાન યોગ્ય છે ધર્મકુમાર;
તે તમે જન સૌ જાણશો, જ્યારે જોશો પ્રતાપ અપાર. ૪૪
એવી રીતે માંગરોળમાં, વસ્યા પંદર દિવસ નિવાસ;
સ્નાન કર્યું સાગર વિષે, સાથે લઈ સકળ નિજદાસ. ૪૫
શાર્દૂલવિક્રીડિતવૃત્ત
પેઠા શ્રીવૃષપુત્ર પ્રેમ ધરિને ના’વા નિધિને9 જળે,
આવે નીરતરંગ અંગ ઉપરે છોળ્યો ઘણી ઉછળે;
એ આકાર દિસે ફણી10 તણી ફણા વારિધિ11 વારી વિષે,
સૂતા ક્ષીરસમુદ્રમાં સુખ ધરી શું શેષશાયી દિસે. ૪૬
ચોપાઇ
પછી ત્યાં થકી સર્વ સિધાવ્યા, અતિ આનંદે લોજમાં આવ્યા;
આસપાસના ગામમાં વાસ, એ તો દર્શને આવિયા દાસ. ૪૭
રામાનંદ હરખ મન ધરે, કથા વારતા તે નિત્ય કરે;
બહુ આવળપાન મંગાવે, વરણીને શરીરે બંધાવે. ૪૮
જીવ આસુરી રઘુનાથદાસ, બોલ્યો તે સહુ હરિજન પાસ;
સ્વામી કર્મ ખોટું આચરે છે, લીલાં ઝાડનો નાશ કરે છે. ૪૯
માંદો વર્ણી છે તે મરી જાશે, સાજો થાશે તો ક્યાંઈ પળાશે;12
ત્યારે પાપ આ શા માટે કરવું? ઝાડ કાપતાં દોષથી ડરવું. ૫૦
સ્વામી વર્ણીને વશ્ય થયા છે, દયાધર્મ તો ભૂલી ગયા છે;
રામાનંદે તે સાંભળી વાત, દુઃખ પામ્યા પોતે સાક્ષાત. ૫૧
પછી હરિજન સૌને બોલાવી, સ્વામીયે મુખવાત સુણાવી;
એ તો વર્ણી છે અક્ષરાતીત, એનો મહિમા છે અકળ અમીત. ૫૨
કોટિ બ્રહ્માંડના પ્રાણ હરિયે, એને અર્થે જો લોપરી કરીયે;13
તોય પાપ ન લાગે લગાર, ઉલટું થાય પુણ્ય અપાર. ૫૩
દૈત્ય અંશ છે રઘુનાથદાસ, એના અવગુણ થાશે પ્રકાશ;
વરણીમાં છે ઐશ્વર્ય કેવું, તમે જાણશો આગળ એવું. ૫૪
સુણી સૌ જને તે સાચું માન્યું, સાચ જૂઠ રહે નહિ છાનું;
એક અવસરે ધર્મકુમાર, સાથે સાધુ લઈ ત્રણ ચાર. ૫૫
નદી છે ગામથી પૂર્વ દીશ, ગયા ના’વાને ત્યાં જગદીશ;
યોગસાધન ત્યાં બહુ કરી, પાછા મંદિરમાં આવ્યા હરિ. ૫૬
જમવા સંત પંગતી થઈ, રામાનંદ બેઠા તેમાં જઈ;
ચણા પીરસવા રહ્યા હરી, રામાનંદે ત્યાં વારતા કરી. ૫૭
આજ પીરસે છે ભગવાન, જમો સંતો થઈ સાવધાન;
એમ કરતા વિનોદ વિલાસ,14 કર્યો પંદર દિન ત્યાં નિવાસ. ૫૮
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
મનુષ્યસ્વરૂપ શ્રીહરિ જણાય, તરત ન વાત મનુષ્યથી મનાય;
ગુરુ નિજમન એ રીતે વિચારી, મરમ વિષે સમજાવવાની ધારી. ૫૯
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજી આચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે ચતુર્થકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
શ્રીહરિરામાનંદસ્વામી-લોજપુરવિચરણનામા સપ્તદશો વિશ્રામઃ ॥૧૭॥