વિશ્રામ ૧૧
પૂર્વછાયો
મંડળ ફરતાં સંતનાં, દેવા દૈવી જનને ઉપદેશ;
પ્રૌઢ પ્રતાપ જણાવવા, પ્રભુ પણ જતા પરદેશ. ૧
ચોપાઈ
ઉપદેશનાં વચન અપાર, લખી મોકલતા ઠારોઠાર;
કૈંક વાંચીને અંતરે ધરતા, આવી શ્રીજીનો આશ્રય કરતા. ૨
એક અવસરે પત્ર લખાવ્યો, એમાં એવો તો મર્મ જણાવ્યો;
ભરતખંડમાં માનુષ્ય દેહ, ફરી મળવાનો દુર્લભ તેહ. ૩
ભલાં ભાગવતાદિ પુરાણ, કરે તે સર્વ શાસ્ત્ર પ્રમાણ;
આખા બ્રહ્માંડની મોઝાર, ભરતખંડ હશે કિયે ઠાર. ૪
તેનું જાણવા સ્થળ પાવન, કર્યું બ્રહ્માંડનું વરણન;
લખાવે જેમ અંતરજામી, લખનાર શુકાનંદ સ્વામી. ૫
ભક્તિબાગે રહી ભક્તિપુત્ર, પ્રભુ પોતે લખાવ્યો આ પત્ર;1
હરમાના2 તરુ તળે બેશી, લખાવી વાત આ ઉપદેશી. ૬
ભરતખંડમાં માનવ દેહ, મળવો અતિ દુર્લભ તેહ;
દેહ ચિંતામણી સમ એ છે, ઇંદ્ર આદિક એને ઇચ્છે છે. ૭
સુખ જે પંચવિષયો તણાં, તે તો સ્વર્ગ આદિકમાં છે ઘણાં;
વળી આયુષ્ય તો દેવતાનું, ઘણું લાંબું છે તે નથિ છાનું. ૮
પણ મોક્ષ મળ્યાનો ઉપાય, ભરતખંડમાં જન તને થાય;
બીજે દેહે કે બીજે ઠેકાણે, નથિ થાતો તે તો સહુ જાણે. ૯
નહિ દેહ મનુષ્ય સમાન, ભરતખંડ સમું નહિ સ્થાન;
ચૌદ લોક વિષે ધરિ ચિત્ત, ભલે જૈ જુવે કોઈ ખચીત. ૧૦
ચૌદ લોક તણાં સુણો નામ, કહ્યું તેમાં છે જેહનાં ધામ;
નરનારીયો જેમાં રહે છે, ભૂર્લોક તો તેને કહે છે. ૧૧
તેથી ઉચે છ લોક છે ભાઈ, તેનાં નામ કહું હરખાઈ;
તેમાં પ્રથમ ૧ભુવર્લોક જે છે, તેમાં દેવ મલીન રહે છે. ૧૨
એથી ઉંચો ૨સ્વર્ગલોક જાણો, તેમાં ઇંદ્રાદિ દેવ પ્રમાણો;
એથી ઉંચે ૩મહર્લોક માન, પિતૃ અર્યમા આદિનું સ્થાન. ૧૩
પછી ૪જનલોક ને ૫તપલોક, ઋષિ ભૃગ્વાદિ વાસ અશોક;3
૬સત્યલોક તે સાતમો4 જાણો, તે તો બ્રહ્માનું સ્થાન પ્રમાણો. ૧૪
ભૂર્લોકથી સાત છે હેઠા, તેનાં નામ સુણો તમે બેઠા;
એક ૧અતળ બીજો ૨વિતળ, ત્રીજો તેથિ નીચે છે ૩સુતળ. ૧૫
એહ ત્રણ્યમાં દૈત્ય રહે છે, તેથી નીચે ૪તળાતળ તે છે;
૫રસાતળની નીચે ૬મહાતળ, નિશાચરનું5 છે તે માંહિ બળ. ૧૬
પછી સાતમો લોક ૭પાતાળ, તેમાં તો વસે છે બધા વ્યાળ;6
ચૌદ લોક એવિ રીતે ધારો, તેમાં સૌથિ છે ભૂર્લોક સારો. ૧૭
ભૂરલોકના છે દ્વિપ સાત, તે છે ચક્ર આકાર પ્રખ્યાત;
૧જાંબુદ્વીપ છે મધ્ય મોઝાર, લક્ષ યોજનનું વિસ્તાર. ૧૮
ખારો સાગર છે તેને ફરતો, લક્ષ યોજનનું માપ ધરતો;
૨પ્લક્ષ દ્વીપે આંટો લીધો એને, ઇક્ષુરસનો7 સમુદ્ર છે તેને. ૧૯
બબે લક્ષ યોજનના છે તેહ, લખી છે વાત શાસ્ત્રમાં એહ;
ત્રીજો ૩શાલ્મલિ દ્વીપ છે તેમ, સુરોદક8 નિધિ ફરતો છે એમ. ૨૦
લક્ષ ચાર યોજન તેનું માપ, વેદવ્યાસ કહે એમ આપ;
તેથી બમણો ૪કુશદ્વીપ જાણો, નિધિ તેવો ઘૃતોદ9 પ્રમાણો. ૨૧
સોળ લાખનો છે ૫ક્રૌંચ દ્વીપ, તેવો ક્ષીરોદધી10 તે સમીપ;
૬શાકદ્વીપ છે બમણો તેથી, દધિમંડોદ11 ફરતો છે એથી. ૨૨
સાતમો દ્વીપ છે ૭પુષ્કર, તેને ફરતો મિઠો છે સાગર;
લક્ષ ચોસઠ યોજન દ્વીપ, તેવો સાગર તેનિ સમીપ. ૨૩
સાત દ્વીપ છે એવા વિચિત્ર, જાંબૂદ્વીપ છે સૌથિ પવિત્ર;
જાંબૂદ્વીપના છે નવ ખંડ, દ્વીપમધ્ય છે મેરુ અખંડ. ૨૪
શોભે તેવો સુવર્ણનો તે છે, નદી જ્યાંથિ ગંગાજી વહે છે;
એક શિખરનું નામ કૈલાસ, તેમાં શંકરનો છે નિવાસ. ૨૫
મેરુ ફરતો તળાટીને ઠામ, એક ખંડ ૧ઇલાવર્ત નામ;
ત્યાં તો ભક્તિ સંકર્ષણની છે, મુખ્ય ભક્ત મહાદેવજી છે. ૨૬
મેરુથી તો પશ્ચિમમાં વિશાળ, ખંડનું નામ છે ૨કેતુમાળ;
શુભગણ તેનું બીજું છે નામ, ભક્તિ પ્રદ્યુમ્નની તેહ ઠામ. ૨૭
જેનું નામ છે લક્ષ્મીજી દેવી, મુખ્ય ભક્ત તે ત્યાં ગણી લેવી;
મેરુથી ઉત્તરે ત્રણ ખંડ, એક ૩રમ્યક નામ અખંડ. ૨૮
મત્સ્યદેવને ત્યાં સૌ ઉપાસે, મુખ્ય તો મનુ સાવર્ણિ ભાસે;
ઉત્તરે છે ૪હિરણ્મય12 ખંડ, કૂર્મદેવની ભક્તિ અખંડ. ૨૯
અર્યમાં મુખ્ય ભક્ત છે એમાં, લેશ સંશય તો નથિ તેમાં;
૫કુરુ ખંડ છે ત્યાંથી ઉત્તરમાં, ભક્તિ વારાહની નારિ નરમાં. ૩૩૦
મુખ્ય ભક્ત ત્યાં પૃથ્વી પ્રમાણો, એવો ભેદ જથારથ જાણો;
મેરુથી પૂર્વમાં ખંડ જે છે, તેનું ૬ભદ્રાશ્વ નામ કહે છે. ૩૧
હયગ્રીવને ત્યાં તો ઉપાસે, ભક્ત મુખ્ય ભદ્રશ્રવા ભાસે;
ત્રણ ખંડ મેરુથિ દક્ષિણમાં, એક તો ૭હરિવર્ષ તે ત્રણમાં ૩૨
ત્યાંના દેવ તો નરસિંહજી છે, મુખ્ય ભક્ત ત્યાં પ્રહ્લાદજી છે;
ત્યાંથી દક્ષિણમાં ખંડ જેહ, ૮કિંપુરુષ નામે કહે તેહ. ૩૩
રામચંદ્ર પ્રભુ તેહ સ્થાન, મુખ્ય ભક્ત તહાં હનુમાન;
૯ભરતખંડ છે દક્ષિણે ત્યાંથી, જડે સાર એવો શાસ્ત્રમાંથી. ૩૪
નરનારાયણ ત્યાંના દેવ, મુખ્ય નારદજી કરે સેવ;
નવ ખંડ એ રીતે પ્રમાણો, સૌથી શ્રેષ્ઠ ભરતખંડ જાણો. ૩૫
બીજે છે બહુ ભોગવિલાસ, પણ કલ્યાણની નહિ આશ;
મોક્ષ થાય ભરતખંડ માંય, માટે સૌથી તે શ્રેષ્ઠ ગણાય. ૩૬
પૂર્વછાયો
ભરતખંડમાં દેશ છે, તેની સંખ્યા સાડીપચ્ચીશ;
તેર તો તેમાં અનાર્ય છે, વળી એ છે કઠોર અતીશ. ૩૭
ચોપાઈ
એક ૧બંગાળ બીજો ૨નેપાળ, ત્રીજો ૩ભૂતાન દેશ કરાળ;13
ચોથો ૪કામાક્ષિ પાંચમો ૫સિંધ, છઠ્ઠો ૬કાબુલ પણ એવિ વીધ. ૩૮
પછી ૭લાહોર ને ૮મુલતાન, એમ જાણવો નવમો ૯ઇરાન;
૧૦અસ્તંબોલ ને ૧૧અર્બસ્થાન, ૧૨સ્વાલ ને ૧૩પીલપીલામ સ્થાન. ૩૯
તે તો તેર મલીન છે દેશ, તહાં દુર્લભ સદઉપદેશ;
ગુરુ દેવ કલ્યાણના દાતા, નથી તે દેશ માંહિ જણાતા. ૪૦
મોક્ષ મારગનું જેહ જ્ઞાન, થવું દુર્લભ છે તેહ સ્થાન;
આર્ય દેશ જે છે સાડા બાર, તેનાં નામ કહું નિરધાર. ૪૧
એક ૧પૂર્વ બીજો ૨વ્રજ દેશ, ૩માળવો14 ૪મરુ15 દેશ વિશેષ;
પછિ ૫પંજાબ ને ૬ગુજરાત, દેશ ૭દક્ષિણ સુદ્ધાં તે સાત. ૪૨
પછી ૮તીલંગ16 ને ૯મલબાર,17 દેશ ૧૦દ્રાવિડ ૧૧બારમલાર;
૧૨આખો સોરઠ ૧૨.૫અરધો કચ્છ, સાડા બાર તે દેશ છે સ્વચ્છ. ૪૩
બ્રહ્મવેત્તા જે સંત કહાવે, તે તો તે દેશમાં મળિ આવે;
તેમાં ભગવાનના જન્મ થાય, દેશ ઉત્તમ એથિ ગણાય. ૪૪
પામે તેમાં મનુષ્ય અવતાર, પામી જ્ઞાન પામે ભવપાર;
ભરતખંડ આખા વિષે ક્યાંય, કરે જો મોક્ષ મળવા ઉપાય. ૪૫
મોક્ષપ્રાપ્તિ તો તેહને થાય, નવ પામે જો ન કરે ઉપાય;
માટે જે જન છે બુદ્ધિમાન, તેણે મેળવવું પ્રભુજ્ઞાન. ૪૬
સદશાસ્ત્રનો સાર સંભાળી, હિંસા દોષ રહિત ધર્મ પાળી;
સ્નેહે સેવવા સદગુરુ સંત, ભાવે ભજવા સદા ભગવંત. ૪૭
એવા સદગુરુનાં જે લક્ષણ, શાસ્ત્રથી સમઝે વિચક્ષણ;
ધર્મ જ્ઞાન વૈરાગ્ય ને ભક્તિ, તેની જાણે જથારથ જુક્તિ. ૪૮
પોતે પાળે બીજાને પળાવે, ભજે પોતે બીજાને ભજાવે;
કામ ક્રોધ નહીં લોભ મોહ, ન કરે કોઈ પ્રાણિનો દ્રોહ. ૪૯
તજે કામિનિ18 અષ્ટ પ્રકારે, ધનસંગ્રહ ન કરે લગારે;
એવા સંત તણો કરી સંગ, કરે વશ મન ઇંદ્રિય અંગ. ૫૦
મોહ માયા કપટ છળ તજે, ભગવાનને ભાવથી ભજે;
ત્યારે જન્મ-મરણથી છુટાય, તજી તન હરિધામમાં જાય. ૫૧
ભૂતકાળે ભજન જેણે કર્યું, આજ પણ એમ જેણે આદર્યું;
આવતા કાળમાં જેહ કરશે, જન્મ સાર્થક તેનો જ ઠરશે. ૫૨
સતસંગ જેને નહિ થાશે, જનદેહ19 તેનો વ્યર્થ જાશે;
પછિ નરકના કુંડમાં જૈને, પીડા ભોગવશે દુઃખી થૈને. ૫૩
ઘણા કલ્પ જતાં આવે પાર, પછિ જાય ચોરાશિ મોઝાર;
ઘણે કાળે મનુષ્યભવ મળે, ત્યારે પણ ભજને ભવ ટળે. ૫૪
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
દુરલભ નરદેહ દેવ જાણે, તનુ મળવા અતિ આશ ઉર આણે;
જનમ મરણ દુઃખ અંત જેહ, નરતનથી જ પમાય સદ્ય તેહ. ૫૫
ઇતિ શ્રીવિહારિલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે ષષ્ઠકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
દુર્ગપુરે ભક્તિબાગે શ્રીહરિભૂદ્વીપખંડાદિનિરૂપણનામા એકાદશો વિશ્રામઃ ॥૧૧॥