વિશ્રામ ૩
પૂર્વછાયો
સુંદરશામ સભા વિષે, કરે જ્ઞાન વિનોદની વાત;
બ્રહ્મસભા શોભે ભલી, જોતાં થાય હૃદય રળીયાત. ૧
ચોપાઈ
પછી શ્રીજીની આગળ આવી, કોઈ સજ્જને વાત સુણાવી;
જેટલામાં છે ગુજરાત દેશ, વામમાર્ગ વધ્યો છે વિશેષ. ૨
એકઠા ચારે વર્ણ કરે છે, શક્તિની પૂજા સ્નેહે કરે છે;
મદ્ય માંસનું નૈવેદ્ય થાય, પછી ખાંતથી સૌ મળી ખાય. ૩
સભામાં ખૂબ ખંડન કરો, સર્વ લોકના સંશય હરો;
એવું સાંભળી શ્રીભગવાને, સભા સારી સજી તેહ સ્થાને. ૪
હજારો જન એ સ્થળે આવ્યા, બહુ પંડિતને ત્યાં બોલાવ્યા;
મુખે બોલિયા એ સમે માવો, હવે શાસ્ત્રની ચર્ચા ચલાવો. ૫
દેવીપૂજન કૈક કરે છે, મદ્ય માંસ નૈવેદ્ય ધરે છે;
કોઈ યજ્ઞ કરે પશુ મારી, તે છે સારી કે રીત નઠારી. ૬
એવું સાંભળીને એહ ઠામ, બોલ્યા શાસ્ત્રીજી નિર્ભયરામ;
અમદાવાદના રહેનાર, ઘણાં શાસ્ત્રનો જાણે તે સાર. ૭
મદ્ય માંસથી શક્તિપૂજન, કરે છે તે તો જે શૂદ્ર જન;
ઉંચી નાતના તો એવું કામ, કરે છે હોય જ્યાં ગુપ્ત ઠામ. ૮
કરતા હોય શાસ્ત્ર પ્રમાણે, સભામાં બોલે આવી આ ટાણે;
ભુંડું કામ તો ગુપ્ત કરાય, સારા કામથી શીદ શરમાય? ૯
વામપંથના ગ્રંથ નઠારા, એ તો આસુરી જન રચનારા;
શિવ-શક્તિનો સંવાદ લૈને, રચ્યા ગ્રંથ તે નાસ્તિક થૈને. ૧૦
સતશાસ્ત્ર તો તેથી છે ન્યારાં, સદાચરણ સ્થાપન કરનારાં;
સતશાસ્ત્રનો સાર છે એહ, અહિંસા ધર્મ ઉત્તમ તેહ. ૧૧
યોગ અષ્ટાંગ વેદ કહે છે, તેમાં યમ ને નિયમ રહે છે;
અહિંસા એમાં મુખ્ય ગણી છે, વેદમાં એવી શ્રુતિયો ઘણી છે. ૧૨
તોયે જેને જેવું કર્મ ભાવે, એવો અર્થ એનો ઉલટાવે;
પછી શાસ્ત્રી બોલ્યા આશારામ, વસે તે સદા વીરમગામ. ૧૩
શાર્દૂલવિક્રીડિતવૃત્ત
એવું કોઈ કહે અહો ધરમ તો સારો અહિંસા ખરો,
બોલે એ જ મુખે પશૂ હણિ હણી હિંસાથી યજ્ઞો કરો;
સારું કોઈ મનુષ્ય એમ કદિયે બોલે દ્વિભાષા1 નહીં,
તો જે વેદ પવિત્ર શાસ્ત્ર કહિયે તે કેમ બોલે કહી? ૧૪
ચોપાઈ
સત્ત્વ રજ તમ ગુણ કહેવાય, જેવો ગુણ તેની તેવી ઇચ્છાય;
તમોગુણિને તો હિંસા ગમે છે, તેવા હિંસક બ્રાહ્મણ તે છે. ૧૫
તે તો બેસીને ગંગા કિનારે, એક હાથથી માછલાં મારે;
બીજા હાથમાં ગૌમુખી રાખે, માળા ફેરવે ગાત્રિ ભાખે. ૧૬
સિંધદેશી અને જે બંગાળી, જાતિ વિપ્રની હિંસક ભાળી;
માંસાહાર તે નિત્ય કરે છે, વેદનાં તે પ્રમાણ કહે છે. ૧૭
બકરાં કુકડાં નિત્ય મારે, તેનું પાપ ગણે ન લગારે;
ભરતખંડમાં બ્રાહ્મણ જે છે, ત્રણ ભાગના હિંસક તે છે. ૧૮
મારી બકરાં કરે સોમયાગ,2 કરે ભક્ષ હુતદ્રવ્ય3 ભાગ;
પશુઓ યજ્ઞ અર્થે સૃજ્યાં છે, એવાં વેદમાં વચન કહ્યાં છે. ૧૯
તે તો જાણો પંચામૃત કાજ, પશુઓ વડે થાય અનાજ;
ઘડ્યાં છે પશુઓ એહ ઘાટે, પણ નહિ પશુ મારવા માટે. ૨૦
યજ્ઞ અર્થે છે વિપ્રસમાજ, પણ તે નહિ મારવા કાજ;
એનો અવળો કરે કોઈ અર્થ, એ તો અર્થ નહિ છે અનર્થ.4 ૨૧
જુઠો અર્થ કરી વાદ તાણે, આપ આપની ઇચ્છા પ્રમાણે;
ઝાઝા જે મતના મળે જ્યાંય, વાદે થાય તેની જીત ત્યાંય. ૨૨
ચોથે ભાગે અહિંસક જાણો, ગુજરાતી પ્રમુખ્ય પ્રમાણો;
થાય આકાશમાં વાણી તોય, તે તો હિંસા કરે નહીં કોય. ૨૩
આત્મવત્ સર્વભૂતને ભાળો, એવું વેદ વચન છે નિહાળો;
જેવી આપણને પીડા થાય, પીડા કરવાથી પ્રાણિ પીડાય. ૨૪
પ્રાણ આપણને પ્રિય જેવો, પ્રિય છે પશુને પ્રાણ તેવો;
શત બ્રહ્મા આવી સમજાવે, અહિંસકને તો હિંસા ન ભાવે. ૨૫
એવાં વચન સુણી તેહ વારે, રુપશંકર શાસ્ત્રી ઉચ્ચારે;
વટપત્તનના તે નિવાસી, જેણે વિદ્યા વિશેષ અભ્યાસી. ૨૬
સુણો સુજ્ઞ સભાસદ સહુ, શ્રુતિ વેદની હું વળી કહું;
તૈત્તરીયબ્રાહ્મણમાં કહી છે, જેમાં મુખ્ય અહિંસા રહી છે. ૨૭
એમ કહીને શ્રુતિ સંભળાવી, દીધો વિસ્તારે અર્થ બતાવી;
મેધ્ય5 ગુણ જ્યારે પુરુષમાં હતો, નરમેધ6 જગન ત્યારે થતો. ૨૮
મારી પુરુષનું હોમતા માંસ, ખાતા બ્રાહ્મણો તેહનો અંશ;
મેધ્ય ગુણ પછી અશ્વમાં ગયો, અશ્વમેધ જગન ત્યારે થયો. ૨૯
એનો સાર એવો સમજાય, નર મારતાં આવી દયાય;
નવમેધ તે બંધ કરાવી, અશ્વમેધની રીત ચલાવી. ૩૦
મેધ્ય ગુણ હયમાંથી નિકળિયો, જૈને બળદના અંગમાં મળિયો;
ત્યાંથી ઉંટને અંગે ઉતરિયો, ત્યાંથી જૈ અજ7 અંગમાં ઠરિયો. ૩૧
ત્યાંથી નીકળી પૃથ્વિમાં પેઠો, વ્રીહી8 અન્નમાં તે જઈ બેઠો;
વ્રીહી અન્નથી યજ્ઞ કરાય, પશુની પછી હિંસા ન થાય. ૩૨
શ્રુતિ છે એવી વેદને પાને, પણ હિંસક વિપ્ર ન માને;
આસુરી જન જગતમાં જે છે, તેને હિંસા જ કરવી ગમે છે. ૩૩
જેનો ક્રૂર સ્વભાવ જણાય, તેને દિલમાં ન આવે દયાય;
નર એક શુનઃશેફ નામ, તેને બાંધેલો નરમેધ ઠામ. ૩૪
વિશ્વામિત્રને દિલ દયા આવી, તેથી તેહને મુક્યો છોડાવી;
દયાળુને દિલે દયા એમ, પશુ ઉપર આવે ન કેમ. ૩૫
અહિંસૈવ પરો ધર્મ કહે, તોય પ્રાણ પશુના તે લહે;
દેવીને મદ્ય માંસનો ભોગ, દ્વિજાતીયે9 ન આપવા યોગ. ૩૬
ઉંચો વર્ણ આપે નહીં જ્યારે, નીચું કામ તે જાણવું ત્યારે;
નીચા કામમાં પાપ જ હોય, બુદ્ધિમાન જાણે સહુ કોય. ૩૭
વામમારગી10 જે હોય ખરો, હિંસાનું પ્રતિપાદન કરો;
તેનું ખંડન હું કરી આપું, અહિંસા મત શાસ્ત્રથી થાવું. ૩૮
એવી પામ્યો છું શક્તિ હું આપે, તે તો પ્રગટ પ્રભુને પ્રતાપે;
એવું સાંભળી સૌ રહ્યા જોઈ, વામી બોલી શક્યા નહીં કોઈ. ૩૯
વામી દાઝીયા કૈક અંતરમાં, પણ શું કરે એ અવસરમાં;
વળી શ્રીહરિ બોલ્યા વચન, તમે સાંભળો સહુ દ્વિજજન. ૪૦
વિપ્ર થૈ શક્તિપૂજન કરે, મદ્ય માંસનું નૈવેદ્ય ધરે;
મંડે તેની પ્રસાદીને લેવા, કહો તે કહીયે દ્વિજ કેવા. ૪૧
ત્યારે બોલિયા તે વિદ્વાન, તે તો જાણવા શ્વપચ11 સમાન;
ઉભા થૈને કરી એમ વાત, જેમ સાંભળે સૌ જન જાત. ૪૨
પછી દક્ષિણા શ્રીજીયે દીધી, દ્વિજ સૌએ પ્રદક્ષિણા કીધી;
કહી શ્રીજીનો જયજયકાર, ગયા સૌ નિજ નિજને અગાર.12 ૪૩
વાટે વિપ્ર મળ્યો એક દ્વેષી, વાત પૂછવા લાગ્યો તે બેસી;
કેટલા વિપ્ર આવ્યાતા ભાઈ, થઈ કે ન થઈ જ લડાઈ. ૪૪
આપ્યો ઉત્તર એ જજ્ઞમાંય, દ્વિજ લક્ષ મળ્યા હતા ત્યાંય;
નિરવિઘ્ન પડ્યું કામ પાર, થયો સ્વામીનો જય જયકાર. ૪૫
દ્વેષી વિપ્ર તે બોલ્યો ચિડાઈ, બ્રહ્મબીજ13 નહિ કોઈ ભાઈ;
પણ જો કદી હું હોત ત્યાંય, પડી મરત અગ્નિકુંડ માંય. ૪૬
એનો જજ્ઞ જો નિર્વિઘ્ન થાય, બધા બ્રાહ્મણની લાજ જાય;
ગયો બડબડતો એવી પેર, ગયા વિપ્ર તે નિજ નિજ ઘેર. ૪૭
પ્રભુને એક પાર્ષદે કહ્યું, લાડવા તો પડ્યા રહ્યા બહુ;
ત્યારે બોલીયા પરમ ઉદાર, ઘર દીઠ આપો ચાર ચાર. ૪૮
કર્યું એમ બોલ્યા જેમ ઇષ્ટ, તોય લાડુ રહ્યા અવશિષ્ટ;14
પછી સરોવરમાં નાખી દીધા, જળજંતુએ તે ભક્ષ કીધા. ૪૯
વૃષપુત્રના જજ્ઞની વાત, થઈ દેશ વિદેશ વિખ્યાત;
જેણે જોયો તે જજ્ઞ વખાણે, સુણે તે ઉર અચરજ આણે. ૫૦
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
જનહિત હરિએ સુજજ્ઞ કીધો, શ્રુતિપથ શુદ્ધ યથા જણાવિ દીધો;
વિપરિત મત વામમાર્ગ જેહ, મહિતળમાંથિ મટાડિયો જ તેહ. ૫૧
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે સપ્તમકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
યજ્ઞ-સમાપ્તિનામ તૃતીયો વિશ્રામઃ ॥૩॥