વિશ્રામ ૩૪
પૂર્વછાયો
એ અવસરમાં આવિયા, મહારુદ્ર1 શ્રીહરિ પાસ;
કર જોડી નમીને કહે, હરિ હું છું તમારો દાસ. ૧
પાપી વધ્યા છે પૃથ્વીમાં, વામમારગી જે કહેવાય;
તેથી વધ્યો વ્યભિચાર ને વળી, મંત્રીને મદિરા પાય. ૨
મૂરખ તે નથી માનતા, સારા સંત તણો ઉપદેશ;
સંતને દુઃખ દે તે થકી, મને વધ્યો છે ક્રોધ વિશેષ. ૩
નાશ કરીશ હું તેહનો, પાડી કાળ મહાવિકરાળ;
તેહનું દુઃખ દેખી નહિ શકો, પ્રભુ તમે છો દીનદયાળ. ૪
સુકાની સાથે લીલું બળે, જેનું જેવું પૂરવનું કર્મ;
આજ્ઞા પ્રમાણે આપની, મેં તો ધાર્યો છે એવો ધર્મ. ૫
આપને જો કોઈ દેખશે, ઘણા માગવા આવશે અન્ન;
ગોવિંદ ગુપ્ત રહો તમે, નિજ દેશો નહીં દર્શન. ૬
કહે શ્રીકૃષ્ણ તથાસ્તુ તે, રુદ્રદેવ ગયા નિજસ્થાન;
આખો અષાઢ વીતિ ગયો, પણ નીર ન વરશું નિદાન. ૭
શ્રાવણ પણ સઘળો ગયો, ભાસે ભાદરવો ભયંકર;
ભરતખંડની ભૂમિમાં, ક્યાં વારિ ન વરશું લગાર. ૮
દાદા તણા દરબારમાં, રહ્યા ગુપ્ત રિતે ગોપાળ;
આજ્ઞા વિના હરિભક્તને પણ, દર્શન દે ન દયાળ. ૯
વેષ તપસ્વી તણો ધર્યો, વળી વધાર્યા નખ ને કેશ;
રહે ઉદાસી અંતરે, પોતે પરમ દયાળુ દિનેશ. ૧૦
કોઈ કહે હરિ કચ્છમાં, કહે કોઈ ગયા ગુજરાત;
આ અવસર હરિ ક્યાં વસે, તેની કોઈ ન જાણે વાત. ૧૧
બોટાદ કે કારિયાણિએ, ઝીંઝાવદર સારંગપર;
દર્શન દેવા દાસને, રાતે જાય આવે હરિવર. ૧૨
વૈતાલીય: દુષ્કાળવર્ણન
બહુ માણસ મારવાડનાં, અહિં આવ્યાં જન જેમ ધાડનાં;2
નર નિર્બળ તેમ નારિયો, ભટકે ભૂખ દુઃખે ભિખારિયો. ૧૩
દ્વિજ કે જન શુદ્ર હોય તે, જઈ ચાંડાળ નિવાસ તોય તે;
કરમાં થકી ભક્ષ ઝુંટિ લે, વળી કૈનાં ઘરબાર લુંટિ લે. ૧૪
અતિ ભૂખથી છોકરાં રુવે, ધરિ આશા જન સામું તે જુવે;
કદિ દે જન કોઈ રાબડી, લઈ ખેંચી જમિ જાય માવડી. ૧૫
પતની તજિને પતી ગયા, તજતાં બાળ ધરી નહીં દયા;
કંઈકે નિજ બાળ વેચિયાં, કઈકે કષ્ટ અખંડ ખેંચિયાં. ૧૬
પુરમાં કુળવંત જે હતા, પરદેશે ભિખવા રહ્યા જતા;
કઈ તો વિખ ખાઈને મુઆ, કઈ તો જાતિ થકી પડ્યા જુઆ.3 ૧૭
સતી કોઈ હતી સુવાવડી, ન મળી પોસ4 પિવાની રાબડી;
નિજ બાળનું માંસ ખાઈને, પણ તે પેટ ભર્યું ધરાઈને. ૧૮
મડદું બળતું મુકી જતા, દિન બીજે જઈ ટાઢિ છાંટતા;5
મઉએ6 મળિ ભક્ષ તે કર્યું, દિન એકે જળ છાંટવું ઠર્યું. ૧૯
પથમાં મડદાં દિસે પડ્યાં, કરવા ભક્ષ ઘણાં ગિધો ચડ્યાં;
નહિ બાંધવ બાળવા રહે, દુઃખ કેને જઈ જીવનું કહે. ૨૦
બહુએ દુષ્કાળ તો ગયા, પણ આ તુલ્ય નહીં બીજા થયા;
નજરે નિરખ્યો સુણ્યો હશે, નહિ તેને કદિ વીસરી જશે. ૨૧
નહિ ઉદ્યમ લોક શું રળે, ધન દેતાં પણ અન્ન ના મળે;
ઘરમાં કદિ અન્ન હોય તે, મિતભુક્તા થઈ ખાય તોય તે. ૨૨
ઘર ઉજડ કૈક થૈ ગયાં, મરણો અન્ન વિના ઘણાં થયાં;
જમતા જન જે ગળ્યું ગળ્યું, હલકું અન્ન ન તેહને મળ્યું. ૨૩
નિરખી નભ થાય ત્રાસ છે, ભૂમીકાનો ભયભીત ભાસ છે;
જીવવું દુઃખકારિ જાણિએ, મરવાની ઉર આશ આણિએ. ૨૪
પૂર્વછાયો
દુર્ગપુરીની બજારમાં, આવ્યા ભીખારી અપરમપાર;
નરનારી અને બાળકો, કરે ભૂખનું દુઃખ પોકાર. ૨૫
દીનબંધુ દયાસિંધુને, દયા દીલમાં ઉપજે અનંત;
કોઈ કોઈ સમે રાત્રિએ, અન્ન આપે જઈ ભગવંત. ૨૬
આપને કોઈ ન ઓળખે, વૃષનંદ ધરે એવો વેશ;
વજ્ર કછોટો વાળીને, છૂટા મૂકે જટાના કેશ. ૨૭
ટોપી પીળી કચ્છદેશની, કંઠે પારો રુદ્રાક્ષનો એક;
ખભે શેલું ગુઢા રંગનું, બીજું અંગ ઉઘાડું છેક. ૨૮
ખૂબ ખીચડી ને ખાખરા, જાય આપવા જગનો રાય;
સાથે કમળશી વાણીયો, અન્ન એહ ઉપાડી જાય. ૨૯
થાળ કરાવે ભક્તજન, પોતે જમે તે જગદાધાર;
ગુપ્ત રીતે રહેતાં થકાં, ચોમાસાના ગયા માસ ચાર. ૩૦
લલિતછંદ
દુઃખ નિહાળીને બૌ દયા ધરે, ઉનડ7 ખાચરે એમ ઉચ્ચરે;
જીવ દયાળુનો બૌ દુખાવિયો, અરર કાળ આ ક્યાંથી આવિયો. ૩૧
રખડતા જનો બૌ બહ રુવે, અરર કોણ જૈ આંસુડાં લુવે;
ગરવ સર્વનો તે મુકાવિયો, અરર કાળ આ ક્યાંથી આવિયો. ૩૨
મુખ ભુખ્યા તણું જે ન ભાળતા, અધિક અન્ન દૈ દુઃખ ટાળતા;
નિયમ એ હતો તે તજાવિયો, અરર કાળ આ ક્યાંથી આવિયો. ૩૩
સ્વર સુણાય જે બાળકો રડે, તરત હાથથી કોળિયો પડે;
જરુર દુઃખનો દા8 જગાવિયો, અરર કાળ આ ક્યાંથી આવિયો. ૩૪
નહિ દિઠો કદી સાંભળ્યો નહીં, સમય એહવો આવિયો અહીં;
ક્ષય કર્યાં તણો ખેલ લાવિયો, અરર કાળ આ ક્યાંથી આવિયો. ૩૫
જબર જુદ્ધમાં થાય મોત તે, સ્વરગ સંચરે કીર્તિ સાત તે;
મરદને દિલે બૌ મુંઝાવિય, અરર કાળ આ ક્યાંથી આવિયો. ૩૬
મનુષની ગતી માઠિ થૈ રહી, પશુ તણી ગતિ જાય શું કહી;
સુખ તણો સમો સૌ ગુમાવિયો, અરર કાળ આ ક્યાંથી આવિયો. ૩૭
મનુષ કૈક તો માળવે9 ગયાં, તદપિ તે સુખી ત્યાં નહીં થયાં;
સકળ સૃષ્ટિમાં કાળ ફાવિયો, અરર કાળ આ ક્યાંથી આવિયો. ૩૮
પૂર્વછાયો
એવી રીતે અતિ જલ્પના,10 કરે નૃપતિ કરુણાકંદ;
એ અવસર ગુજરાતથી, મુનિ આવિયા મુક્તાનંદ. ૩૯
પ્રેમજી ઠક્કર ભક્તના, આવી હાટમાં ઉતર્યા આપ;
પુરજને મળી પૂછિયું, કહો ક્યાંથી આવ્યા નિષ્પાપ? ૪૦
આવ્યા અમે ગુજરાતથી, સુણો સૌ સતસંગી સમાજ;
હવે શું કચ્છદેશમાં, કૃપાનાથનાં દર્શન કાજ. ૪૧
જાણ કર્યું નાજે જોગિએ, પોતે મહાપ્રભુની પાસ;
આવ્યા છે મુક્તાનંદજી, જશે કચ્છમાં દર્શન આશ. ૪૨
કૃષ્ણ કહે જયાબાઈને, તેડો મુનિને જમવા કાજ;
કરે અમારાં એ મિષે, અહીં આવીને દર્શન આજ. ૪૩
તાતની સાથે કહાવિયું, મુનિમુક્તને જમવા માટ;
ગયા મુની દરબારમાં, તજી ઉરના સર્વ ઉચાટ. ૪૪
શ્રીહરિનાં દર્શન કર્યાં, વળી ભેટ્યા ભીડીને બાથ;
ચાકળે મુનિને બેસારીને, પૂછે સર્વ સમાચાર નાથ. ૪૫
મુક્ત કહે ગુજરાતમાં, અતિ મોંઘું મળે છે અન્ન;
તો પણ પોતે ભૂખ્યા રહી, આપે સંતને અન્ન હરિજન. ૪૬
સેવા સજે છે સંતની, સતસંગીયો સ્નેહ સહિત;
સંતનો મહિમા સમજીને, રાખે પૂરણ મનમાં પ્રીત. ૪૭
એવું સુણી ઉર રીઝિયા, ધર્મનંદન ધર્મનિધાન;
ભક્ત ભલા ગુજરાતના, એમ બોલ્યા મહાબળવાન. ૪૮
થાળ પૂરી પછી લાવિયા, ત્યાં તો વર્ણિ મુકુંદાનંદ;
પોતે જમે અને પીરસે, મુની મુક્તને વૃષકુળચંદ. ૪૯
તૃપ્ત થઈ મુની ના કહે, પ્રભુ પીરસે વારમવાર;
કહે પ્રસાદી બહુ દિને, આજ મળી છે લ્યો મુનિ સાર. ૫૦
વાતો વિદેશની દેશની, કરી કરીને જમતા જાય;
પ્રભુજીનું મુખ પેખીને, મુનિને મન હરખ ન માય. ૫૧
એક પ્રહર અવસર ગયો, ત્યારે જમી ઉઠ્યા જગતાત;
આજ્ઞા લઈ ઉતારે જઈ, મુનિમુક્ત ગયા ગુજરાત. ૫૨
જીવો ખાચર જગ જાણિતા, ગઢપુર વિષે રહેનાર;
તેને જગતજન સૌ કહે, રાજા કરણ સમ દાતાર. ૫૩
જેમ જઈ ગંગા તટે, જન કોઈ ન તરશો જાય;
જીવા ખાચર પાસે જઈ, નહિ કોઈ નિરાશી થાય. ૫૪
માગણ આવે માગવા, તેને કહે નહીં નાકાર;
દુઃખ કાપે દુઃખિયા તણાં, એવું અંતર અધિક ઉદાર. ૫૫
એવો સુજશ એનો સાંભળી, ભુખ દુઃખે પીડાતા જન;
જીવા ખાચરને આંગણે, આવી માગે ખાવાને અન્ન. ૫૬
ખૂબ ખીચડી ને રોટલા, ખાવા આપે ધરીને ખાંત;
તે ખવરાવ્યાથી ખૂટશે, એવી ભાસે ન મનમાં ભ્રાંત. ૫૭
એવી રીતે અન્ન આપતાં, વીત્યા કાળ તણા કાંઈ માસ;
કોઠારમાં કણ ખુટિયા, થયું અંતર એથી ઉદાસ. ૫૮
જમવા બેસે જે સમે, કોઈ આવે ધરી અન્નઆશ;
આહાર નિજનો આપી દે, અને આપ કરે ઉપવાસ. ૫૯
કોઈને પણ ભૂખ્યો કાઢતાં, પોતે પાડે આંસુની ધાર;
એવી ઇચ્છા ઉરમાં ધરે, વિખ ખાઈ મરું આ વાર. ૬૦
પુત્રી જીવા ખાચર તણી, અમુલબાઈ નામ વિખ્યાત;
શ્રીજીની આગળ આવીને, તેણે વિસ્તારીને કહી વાત. ૬૧
વળી વિનતી કરીને કહ્યું, પ્રભુ છો તમે જનપ્રતિપાળ;
રક્ષા કરો મુજ તાતની, દયાસાગર દીનદયાળ. ૬૨
બાપ વિનાની જે બેટડી, તૃણા તુલ્ય તે હલકી થાય;
લાડ લડાવે લક્ષધા, જેનો હોય હયાત પિતાય. ૬૩
પછી પ્રભુએ બોલાવિયા, જીવા ખાચરને નિજ પાસ;
શું દુઃખ છે અમને કહો, એમ ઉચ્ચરિયા અવિનાશ. ૬૪
વસંતતિલકા છંદ
બોલ્યા સુણી વચન ખાચર એહ જીવો,
જેને સુક્ષત્રિકુળનો કહિયે જ દીવો;
મેં ટેક એક ધરિ છે કરિને વિચાર,
હું જાચનાર જનને ન કહું નકાર. ૬૫
જો જાચનાર મુજ મસ્તક આવિ માગે,
તે આપતાંય મુજને નહિ વાર લાગે;
ક્ષત્રી તણો ધરમ તે દૃઢ મેં ધર્યો છે,
તેનો નિભાવ હરિએ હજીએ કર્યો છે. ૬૬
જીવો કહે જન મને પણ હું ખરો રે,
જીવો કહું સકળને ન કહું મરો રે;
ભાળી ભિખારી જન અન્ન હમેશ આપું,
કષ્ટો સહું પણ સદા પરકષ્ટ કાપું. ૬૭
ભિખારી આવિ મુજ પાસ નિરાશ જાય,
તો તે સમે જ મુજ ચિત્ત વિચારી થાય;
આ જાય છે થઈ નિરાશ ઉદાસ થાતો,
તું પ્રાણ તે પ્રથમથી નથી કેમ જાતો. ૬૮
કોઠારમાં કણ ખુટ્યા પ્રભુ એહ કાળ,
જાતો નથી તદપિ આ વિકરાળ કાળ;
માટે કરું વિષ વડે મુજ જીવ ઘાત,
એવો વિચાર ઉપજે મુજ ચિત્ત તાત. ૬૯
દોહરા
તે સુણિને શ્રીજી કહે, મમત ન ધરિયે મન;
આપ શક્તિ સમ આપિયે, અન્નાર્થીને અન્ન. ૭૦
અતિ દાતા અતિ કૃપણતા,11 અતિ ભુખ અતિ આહાર;
અતિમમત્વ અભિમાન અતિ, અતિ સર્વત્ર અસાર. ૭૧
પુત્રાદિકને પાળવા, ગૃહસ્થનો તે ધર્મ;
વધે વિત્ત તે વાવરી, કરે ધર્મનું કર્મ. ૭૨
અગ્નિરૂપ ઈશ્વર તણી, સાખે12 વિવાહ વાર;
પોષણ કરવા પત્નિનું, કરે જ કંથ13 કરાર. ૭૩
જે જર પોષણ જેટલું, તે વેંચી દે દાન;
ચોર એહ ઈશ્વર તણો, અધર્મિ અધમ સમાન. ૭૪
પૂર્વછાયો
સુણી જીવો ખાચર કહે, નથી બધું વાવરિયું અન્ન;
પણ ભીખારી પાછા જાય છે, તેથી દુખાય છે મુજ મન. ૭૫
પછી શ્રીહરિએ આપિયા, એને રુપૈયા એક હજાર;
અન્ન અધિક વળી આપિયું, અને એમ કહ્યું એ વાર. ૭૬
કોઠીમાં આ અન્ન નાખજો, મોઢું છંદાવી લેજો છેક;
સાણા થકી અન્ન કાઢજો, તેથી રહેશે તમારી ટેક. ૭૭
તે સુણીને જીવા ખાચરે, કર્યું આજ્ઞા પ્રમાણે એમ;
કણ વધે ઘણા કોઠીમાં, વવરાય વિશેષે જેમ. ૭૮
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
પ્રભુ નિજજનને હમેશ પાળે, નિજજન ટેક ધરેલી તે ન ટાળે;
દિલ અતિ હરિનું દિસે દયાળુ, જનદુઃખ દેખિ જણાય તે દુખાળું. ૭૯
ઇતિ શ્રીવિહારિલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે સપ્તમકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
દુષ્કાળવર્ણનનામ ચતુસ્ત્રિંશત્તમો વિશ્રામઃ ॥૩૪॥