વિશ્રામ ૩૫
પૂર્વછાયો
કહે અચિંત્યાનંદજી, સુણો અભયસિંહ ભૂપાળ;
વળી કહું અગનોતરો, કેવો હતો મહા દુષ્કાળ. ૧
કાઠીયાવાડના કાઠિયો, નહિ જેહને ગામ ગરાસ;
અન્ન વિના અકળાઇને, કૈક આવ્યા શ્રીપ્રભુની પાસ. ૨
દુકાળ કેરા દુઃખની, કહી વાલમ આગળ વાત;
કાઠીયોને મહાકષ્ટ છે, પ્રભુ અન્ન વિના ખરેખાત.1 ૩
કૃષ્ણ કહે હોય કષ્ટ તો, એને મોકલજો અમ પાસ;
અન્ન ખાવા અમે આપશું, બહુ રાખશું વળી બરદાશ. ૪
એ પછી આવ્યા કાઠિયો, અન્ન વિના હતા દુખી જેહ;
અન્ન શ્રીહરિએ આપિયું, તેથી સુખી થયા સહુ તેહ. ૫
પોતાની પાસે રાખિયા, કૈક કાઠીયોને ભલી ભાત;
સંત સમીપે મોકલ્યા, વળી કૈકને તો ગુજરાત. ૬
એહ કથા સુણી ઉચર્યા, પછી અભયસિંહ ભૂપાળ;
મેથાણના કાકુભાઈનું, કહો કેમ થયું તે કાળ. ૭
કહે અચિંત્યાનંદજી, હવે વર્ણવી કહું એહ વાત;
જ્યારે ગયા ગઢપુર થકી, તેહ મેથાણમાં બેઉ ભ્રાત. ૮
જઈને જીજીબા બહેનને, કહ્યું એમ બોલ્યા મહારાજ;
વડો વિષમ કાળ આવશે, માટે સંગ્રહ કરજો અનાજ. ૯
ભગની કહે ભગવાનનું, તમે માનજો સત્ય વચન;
નહિ તો બહુ દુઃખ પામશો, એમ જાણજો નિશ્ચય મન. ૧૦
એવાં કથન કહ્યાં તોય પણ, વડી આળસ કરી એહ વાર;
કણનો સંગ્રહ નવ કર્યો, પછી પામિયા દુઃખ અપાર. ૧૧
દયા આવી દીનબંધુને, તેનું કષ્ટનિવારણ કાજ;
ઉઠી ચાલ્યા રાતે એકલા, ગઢપુર થકી મહારાજ. ૧૨
વિત્યો દિવસ એક વાટમાં, પછી રાત જતાં ઘડી ચાર;
મેથાણ ગામ તળાવ છે, તેને કાંઠે બેઠા કરતાર. ૧૩
દેવશંકર ને કુષ્ણજી, વસે વિપ્ર તે ગામ મોઝાર;
કૃષ્ણે કહાવ્યા તેહને, કોઈ જન સાથે સમાચાર. ૧૪
સગા વિષે વહાલો સગો, તમારો જે જરૂર કહેવાય;
બેઠા તળાવ તટ તેહ છે, આવે ઘેર જો તેડવા જાય. ૧૫
વિપ્રે વચન એવાં સાંભળી, કર્યો ચિત્તમાં એમ વિચાર;
વાલા સગા વૃષનંદ છે, તેહ આવ્યા હશે એહ ઠાર. ૧૬
બાંધવ બે મળી ચાલિયા, ગયા તળાવ તટને ઠામ;
દેખી અનાથના નાથને, કર્યા પ્રેમથી દંડપ્રણામ. ૧૭
પ્રભુ પધારો પુર વિષે, એમ બોલ્યા દ્વિજો મતિમાન;
કૃષ્ણ કહે અમે આવિયે, હોય ગુપ્ત રહ્યાનું સ્થાન. ૧૮
છે પ્રભુ ઘર પાડોશીનું, વસનારાં ગયાં છે વિદેશ;
સોપ્યું છે અમને સંભાળવા, એમાં આવી વસો વિશ્વેશ. ૧૯
કોઈએ જન નહીં જાણશે, એવો એકાંતનો છે નિવાસ;
પછી પધાર્યા ગામમાં, એહ વિપ્ર સાથે અવિનાશ. ૨૦
રસોઈ સરસ કરાવીને, વળી વિનય કરીને વિશેષ;
જમાડીયા જગદીશને, પછી પોઢી રહ્યા પરમેશ. ૨૧
પછી ઉઠીને પ્રભાતમાં, કર્યું દાતણ દીનદયાળ;
પુછ્યું પછી બેય વિપ્રને, તમે કેમ ઉતરશો કાળ. ૨૨
કેમ ભિક્ષા નથી માગતા, શીદ રાખો છો મનમાં શર્મ;
ભિક્ષા આપદમાં માગવી, તે તો છે જ બ્રાહ્મણનો ધર્મ. ૨૩
મહાપ્રભુએ મોકલ્યા, બેય ભાઈને ભિક્ષા કાજ;
સ્ત્રીને કહ્યું દેવશંકરે, આવ્યા વાલા સગા છે આજ. ૨૪
નીર માગે તો આપજો, પણ દેશો ન ભોજનદાન;
અમે આવીને આપશું, મહારાજને તો મિષ્ટાન્ન. ૨૫
વિપ્ર ગયા પછી વાલમે, માગ્યું નાવાને કારણે નીર;
એ અબળાએ આપિયું, નાયા શ્રીઘનશ્યામ શરીર. ૨૬
કામિનીને મહાપ્રભુ કહે, આપો ખાવાને મુજને અન્ન;
નારી કહે ઘરમાં નથી, કાંઈ જમવા જગજીવન. ૨૭
કૃષ્ણ કહે ઘેર ગૃહસ્થને, ખાવાનું અન્ન ઢાંક્યું ન હોય;
એવી જો વાત ઉચ્ચારીએ, સાચી માને નહીં જન કોય. ૨૮
ઢાંકેલો છે એક રોટલો, મરચાનું અથાણું છે;
બતાવું હું તમે ત્યાં થકી, મને લાવીને આપો તેય. ૨૯
બાઈને અચરજ ઉપજ્યું, આ તો દેખી શકે સર્વત્ર;
તેનાથી છાનું શું રાખિયે, છાનું રહે ન અત્ર2 પરત્ર.3 ૩૦
આપ્યો ફડશ4 એક રોટલો, મરચાનું અથાણું જેહ;
ભાવ ભલો તેનો ભાળીને, લાગ્યા જીવન જમવા તેહ. ૩૧
એ અવસર ત્યાં આવિયા, શિવશંકર આપોઆપ;
સ્તુતિ કરી પ્રભુને કહે, પ્રભુ છે તવ પરમ પ્રતાપ. ૩૨
આપો પ્રસાદી આપની, આવ્યો છું હું ધરીને આશ;
દીનદયાળુ દયા કરો, નાથ મને ન કરશો નિરાશ. ૩૩
આપી પ્રસાદી શ્રીજીએ, જમ્યા શંકર સ્નેહ સહિત;
વિપ્ર હતો શિવભક્ત ત્યાં, તેણે દેખી વિચાર્યું ચિત્ત. ૩૪
શંકર આ સાક્ષાત છે, જેનો દીસે જથારથ વેષ;
સ્તુતિ કરી પ્રસાદી જમ્યા, માટે આ કોઈ એથી વિશેષ. ૩૫
શિવ અદર્શ થઈ ગયા, વિપ્રે કર્યા હરિને પ્રણામ;
ભિક્ષા માગી બે ભાઇયો, આવ્યા એ અવસર એહ ઠામ. ૩૬
જીવન જમતા જોઈને, કરી રામા5 ઉપર બહુ રીસ;
રોટલો તે કેમ આપિયો, કહ્યું હતું જે નહીં આપીશ. ૩૭
રામા કહે મહારાજ તો, દેખે દૃષ્ટિએ સઘળે ઠાર;
રોટલો મરચાં માગિયાં, કહ્યું આપો આમાંથી આહાર. ૩૮
આપ્યું ખાવા એહ કારણે, કદી જો તેને નહિ હું દેત;
જ્યાં હતું ત્યાંથી જોઈને, પ્રભુ પોતાને હાથે લેત. ૩૯
દેવશંકર તથા કૃષ્ણજી, બેય ભાઈ મળી ભલી ભાત;
રસોઈ કરી રસદાર તે, રુડી રીતે જમ્યા જગતાત. ૪૦
પછી મહાપ્રભુ પોઢિયા, જાગ્યા દિવસ રહ્યો ઘડી ચાર;
મુખમજ્જન જળપાન કરી, બેઠા મંચક પર મોરાર. ૪૧
તે ઘરનાં જન સૌ મળી, બેઠા શ્રીજીની સુણવા વાત;
વેળા વિનોદમાં વહી ગઈ, દિન અસ્ત થયો પડી રાત. ૪૨
દેવશંકર દ્વિજને તથા, કહે કૃષ્ણજીને અવિનાશ;
કાકુભાઈ ને પુજાભાઈને, લાવો બોલાવિને અમ પાસ. ૪૩
જેમ જન ન કોઈ સાંભળે, એમ કહો આવ્યા મહારાજ;
ગુપ્ત રહે છે આ ગામમાં, માટે રાતે તેડાવ્યા આજ. ૪૪
તે સુણી દ્વિજ દરબારમાં, જઈ તેડી લાવ્યા બે વીર;
પ્રભુને પ્રણમ્યા પ્રેમથી, અને નેણમાં આવ્યાં નીર. ૪૫
અન્ન વિના અતિ દુઃખ પડ્યું, તેની કાંઈક કહી જ્યાં વાત;
માવ કહે મુજ વચનને, તમે ભંગ કર્યું છે ભ્રાત. ૪૬
તેનું આ ફળ પામ્યા તમે, હવે થાઓ છો બહુ હેરાન;
એમ જ આજ્ઞા ન માનશે, તે તો દેખશે દુઃખ નિદાન. ૪૭
કૈક એવા સતસંગી છે, મને જાણે છે જગકરતાર;
તો પણ આજ્ઞા તોડતાં, કાંઈ કરતા નથી જ વિચાર. ૪૮
એવાને ચિત્ત ચેતાવવા, દીધું મેં તમને મહાદુઃખ;
તોડશે આજ્ઞા અમ તણી, તેને સાંપડશે કેમ સુખ. ૪૯
ડસકાં ભરી ભરી ભાઈ બે, અતિ રુવે ને અતિ અકળાય;
તેડવા આવજો ત્રીકમા, હવે જીવ્યાનો નથી ઉપાય. ૫૦
જો દીલ માંહી દયા ધરો, પ્રભુ આવો અમારે ઘેર;
આપનાં ચરણ થવા થકી, થશે લક્ષધા લીલા લહેર. ૫૧
કૃષ્ણ કહે અમે આવિયે, હોય ગુપ્ત રહ્યાનું સ્થાન;
કોઈએ જન જાણે નહીં, કોણ આવીયા છે મેમાન. પર
એવું સ્થાનક પ્રભુ આપશું, જેમ જાણે નહીં જન કોય;
છાના જ છેક રહી શકે, કદી હજાર જન જો હોય. ૫૩
છે જે ખવાસની છોકરી, તેના પેટમાં ન ટકે વાત;
તોય તેને વારી રાખશું, તેથી નહીં કરે વાત વિખ્યાત. ૫૪
પછી પ્રભુજી પધારિયા, કાકુભાઈ પુજાભાઈ સંગ;
એકાંતમાં એક ઓરડે, સારો પાથરી આપ્યો પલંગ. ૫૫
પોઢીને ઉઠીયા પ્રભાતમાં, નિત્યક્રિયા કરી મુનિનાથ;
દર્શન કરવા આવિયા, બેય કુંવર મળીને સાથ. ૫૬
હાલાભાઈ નામ એકનું, બીજો પણ બાદરજી કહેવાય;
બેઠા શ્રીહરિની સમીપમાં, પ્રેમે નમી પ્રભુને પાય. ૫૭
હેતે શ્રીહરિએ બોલાવીયા, કહ્યું કરો નારાયણ ધુન્ય;
હાલાજીએ કરી હેતથી, પણ બાદરજી રહ્યા મુન્ય. ૫૮
કૃષ્ણે કહ્યું તેના તાતને, હાલાભાઈ થશે હરિભક્ત;
બાદરજીનું મન બહુ, થશે સંસાર માંહી આસક્ત. ૧૯
પછી પ્રસાદીનું ટોપરું, દીધું હાલાજીને જગદીશ;
બાદરજી ચડ્યા લીંબડે, ઘણી હૃદયમાં ધરી રીસ. ૬૦
કેમ ચડ્યા તમે લીંબડે, એમ પુછ્યું ત્યારે કહે ભ્રાત;
છાના રહ્યા છો આપ તે, બૂમ પાડી કરીશ વિખ્યાત. ૬૧
પછી તેને સમજાવીને, હેઠો ઉતારીયો તતકાળ;
આપ્યું પ્રસાદીનું ટોપરું, તેથી રાજી થયો તે બાળ. ૬૨
કહે અચિંત્યાનંદજી, મહીનાથ સુણો ધરી મન;
હવે કથા ગઢપુર તણી, કહું તેહ પરમ પાવન. ૬૩
પરોઢીએ ઉઠી પ્રીતમો, ચાલી નીકળ્યા એકાએક;
પ્રભાતમાં પ્રેમી જનો, કરે તર્ક વિતર્ક અનેક. ૬૪
કૃપાનિધિ ઉઠી ક્યાં ગયા, દીઠો શો હશે આપણો દોષ;
કેમ છાના ગયા છેક તે, રખે કાંઈ ચડ્યો હોય રોષ. ૬૫
કચ્છમાં કે ગુજરાતમાં, કાં તો કોઈક ભક્તને કાજ;
સહાય કરવા સંચર્યા, મન દયા ધરી મહારાજ. ૬૬
જયા લલિતા ને રાજબાઈ, એહ આદિક અબળા આપ;
ધીરજ તજી ધરણી ઢળ્યાં, કરે વિવિધ રીત વિલાપ. ૬૭
રાગ વેરાડી: વિરહવર્ણન
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ટેક
આભ તુટી પડે જેમ અજાણ્યો, પૃથ્વી પ્રલય થઈ જાય;
આ તો પડ્યું દુઃખ એમ અજાણ્યું, કાંઈ કહ્યું નવ જાય,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ૬૮
સુખના સમુદ્રમાં કલ્લોલ કરતાં, આનંદ ધરતાં અપાર;
આવિ વેળા વળી આવશે એવું, લાગતું નહિ જ લગાર,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ૬૯
વરસાદ જો ન આ વરસમાં વરશો, તે દુઃખ તો સહેવાય;
પણ વૃષનંદન વાલા વિયોગ, જરૂર નહીં જીવાય,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ૭૦
જો જગજીવન કહીને ગયા હોત, આટલું દુઃખ ન થાત;
ક્યાં લખી કાગળ કેને મોકલીયે, એકે સુઝે નહીં વાત,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ૭૧
પૂરવ પશ્ચિમ પંખીડાં ઉડે, જાય છે દેશ વિદેશ;
કોણ કહે શ્રીહરિનો સંદેશો, ક્યાં વિચર્યા વિશ્વેશ,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ૭૨
નીર વિના જેમ મીન તરફડે, તરફડીયે અમે એમ;
પ્રાણજીવન પ્રભુજીને વિજોગે, ધારીયે ધીરજ કેમ,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ૭૩
વાંક વિના કેમ વાલાએ કીધો, તરત અમારો ત્યાગ;
સંકટવાળું શરીર સમાવીએ, મેદિની6 આપે જો માગ,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ૭૪
કેમ દયા દીલમાં નહીં આવી, કાળજું કીધું કઠોર;
ઝાઝી વિરહની ઝાળમાં નાખી, ચાલ્યા ગયા ચિત્તચોર,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ૭૫
અમૃત પાઈ ઉછેરીયાં અમને, આપીયાં સુખ અનેક;
આવી રીતે અણચિંતવ્યાં અમને, છાંડી ગયા કેમ છેક,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે... ૭૬
કોઈનું દુઃખ ન દેખી ખમો તમે, એવા છો દીનદયાળ;
આ મહાદુઃખ મટાડવા આવો, વિશ્વવિહારીલાલ,
કૃપાનાથ ક્યાં હવે મળશે રે, ક્યારે તાપ વિરહનો ટળશે. ૭૭
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
વિરહ હરિ વિના વિશેષ વ્યાપ્યો, અનળ ઉદે થઈ દેહને ઉતાપ્યો;
સુરભિ7 સલિલથી8 શાંતિ થાય, મરણ ચહે મનમાં બહુ મુંઝાય. ૭૮
ઇતિ શ્રીવિહારિલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે સપ્તમકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
શ્રીહરિવિયોગદુઃખવર્ણનનામ પંચત્રિંશો વિશ્રામઃ ॥૩૫॥