વિશ્રામ ૫૯
પૂર્વછાયો
હે નૃપ આવી હુતાશની, તેહ વાસરની કહું વાત;
બની શોભા જ્ઞાનબાગમાં, ધામ અક્ષર સમ સાક્ષાત. ૧
છે આજ છત્રી જે સ્થળે, એથી અગ્નિ દિશા મોઝાર;
ઉત્તમ બે આંબા હતા, એક એક તણે અનુસાર. ૨
ચતુરાનને1 ચતુરાઈથી, જાણે રુડા રચેલા હોય;
અવની ઉપર ઉગિયા, પણ મુક્ત હતા બે સોય. ૩
મોભ મુક્યો તે ઉપરે, હેતે બાંધ્યો હિંડોળો ત્યાંય;
નિષ્કુળાનંદે નેહથી, તેની રચી હતી રચનાય. ૪
બાર હતાં તેને બારણાં, રુડાં કમાનદાર કરેલ;
ફુદડીયો સોના તણી, સારી શોભતી માંહિ મઢેલ. ૫
લીંબુ કરાવી કનકનાં, લટકાવિયાં ચારે પાસ;
કળશ ઝળકે તેમના, જેવા સૂરજ સોમ પ્રકાશ. ૬
વિમાન જે વિબુધો તણાં, જેની આગળ ઝાંખા જણાય;
કારિગરિ તેની નિરખતાં, વિશ્વકર્મા તે વિસ્મિત થાય. ૭
ચોપાઈ
જરિયાનનાં વસ્ત્ર જડેલો, ગાલીચો ગોઠવી પાથરેલો;
મોભ સાથે તે બાંધ્યો હિંડોળો, શોભે સુંદર ઉંચો પહોળો. ૮
ગામમાં જઈ નિષ્કુળાનંદ, કહે કૃષ્ણને હે જગવંદ;
જ્ઞાનબાગમાં આપ પધારો, સજ્યો છે અમે હિંડોળો સારો. ૯
તેમાં આવિને આપ બિરાજો, કરે દર્શન સર્વે સમાજો;
સુણી શ્રીહરિએ સજી સ્વારી, જ્ઞાનબાગે ચાલ્યા ગિરધારી. ૧૦
વાજાં વિવિધ પ્રકારનાં વાજે, છબિ ચામર છત્રની છાજે;
સંત હરિજન કીર્તન ગાય, સૌને આનંદ મનમાં ન માય. ૧૧
જ્ઞાનબાગમાં આંબલા પાસ, બેઠા ઓટે જઈ અવિનાશ;
ચિદાનંદે નોબત બજાવી, કરે દર્શન જન દોડી આવી. ૧૨
નિષ્કુળાનંદે વિનતી કરી, હિંડોળામાં બિરાજિયે હરી;
હરિ હિંડોળાની પાસે ગયા, રચના જોઈને રાજી થયા. ૧૩
હરિ હિંડોળા માંહિ બિરાજ્યા, ભેટ ધરવા આવ્યા જન ઝાઝા;
ભલા સુરતના જન આવ્યા, જરિયાની પોશાગ તે લાવ્યા. ૧૪
સારી જામો તથા સુરવાળ, પહેરાવ્યો પ્રભુને તે કાળ;
ધર્મપુરમાં ધર્યો હતો જેહ, માથે મુગટ ધરાવિયો તેહ. ૧૫
વટપુર2 અમદાવાદ કેરા, લાવ્યા હરિજન ઘાટ3 ઘણેરા;
કડાં વેઢ વીંટિ બાજુબંધ, બાંધી સારું શેલું ધર્યું કંધ.4 ૧૬
રુડો રેટો તે કેડે બંધાવ્યો, હાર મોતિની હૈયે ધરાવ્યો;
સોટી ગુંથેલી સોનાના તારે, આપી હાથમાં હરિને તે વારે. ૧૭
રુડી રુપાળી મોરલી જેહ, બિજે હાથે ધરી હરિ તેહ;
પ્રભુ એવું સ્વરૂપ પ્રકાશે, બારે બારણે સન્મુખ ભાસે. ૧૮
દોરી હીરની લૈ હાથમાંય, મુક્તાનંદે ઝુલાવિયા ત્યાંય;
મુનિજન લઈ તાલ મૃદંગ, ગાય કીર્તન આણી ઉમંગ. ૧૯
(‘માતા જસોદા ઝુલાવે પુત્ર પારણે’ એ રાગ)
મુનિવર મુક્તાનંદ ઝુલાવે હરિને હેતથી,
ઝુલે ધર્મકુંવર પ્રભુ ધર્મધુરંધર ધીર;
વાલમ બેશ રુપાળો વેશ ધરી વરણાગિયો,
શોભે નટનાગર સુખસાગર શ્યામશરીર;
મુક્તાનંદ ઝુલાવે હરિને હેતથી... મુનિવર꠶ ૨૦
કોટિક સૂરજ સોમ5 સમાન દીસે દીપ્તી6 ભલી,
હરિજન નિરખી નિરખી હરખે હૈડામાંય;
દીનદયાળ પ્રભૂનાં દરશન કરવાને કારણે,
આવ્યા અજ હર આદિક સુરવર સરવે ત્યાંય... મુનિવર꠶ ૨૧
હેમજડિત હિંડોળે ફરતાં શોભે ફુમતાં,
મેરુશિખર સરીખું શિખર બિરાજે શીશ;
હાલે હિંડોળો ત્યાં ઘમ ઘમ વાજે ઘૂઘરા,
જુક્તી જોતાં રીઝે જગજીવન જગદીશ... મુનિવર꠶ ૨૨
કોટિ પ્રકાર કરેલી કારિગરે કારીગરી,
છબિ શુભ છાજે જોતાં લાજે દેવવિમાન;
મનહર તે હિંડોળાસૂધાં હરિની મૂરતી,
જ્ઞાની ધ્યાની મનમાં ધરે ધરીને ધ્યાન... મુનિવર꠶ ૨૩
વસુધા7 ધન્ય વખાણે વિબુધો સૌ વરતાલની,
ઉચરે ધન્ય અધિક એ આંબાનો અવતાર;
જેની ડાળે દિવ્ય હિંડોળે હીંચ્યા શ્રીહરી,
અક્ષરધામનિવાસી અખિલ જગતઆધાર... મુનિવર꠶ ૨૪
જેને મળવા જોગીજન જપ તપ વ્રત આદરે,
જેનું ધ્યાન ધરે ગંગાધર8 ગૌરી9 ગણેશ;
જેની આજ્ઞા નવ ઉલંઘે સૂરજ ને શશી,
જેના જશ ઉચ્ચારે શારદ નારદ શેષ... મુનિવર꠶ ૨૫
જેની આજ્ઞા આપ નિરંતર અંતરમાં ધરી,
મૂકે નહિ કદિયે મહાસાગર પણ મરજાદ;10
જેનાં વચન પ્રમાણે વાય પવન પણ વિશ્વમાં,
જેનાં વચન પ્રમાણે વરસે છે વરસાદ... મુનિવર꠶ ૨૬
એવા પરમેશ્વર પ્રગટ્યા છે પૃથ્વી ઉપરે,
દર્શન દૈ જનને સુખ દેવા દીનદયાળ;
વિચર્યા સ્વેચ્છાથી વૃષનંદન શ્રીવરતાલમાં,
લીલા વિવિધ કરે છે વિશ્વવિહારિલાલ... મુનિવર꠶ ૨૭
ચોપાઈ
હિંડોળામાં હરિ એમ ઝુલે, જોઈ હરિજનનાં મુખ કુલે;
વાસુદેવ ને અખંડાનંદ, કરે ચમર ધરીને આનંદ. ૨૮
તહાં કુબેરજી છડીદાર, સ્વર ઉંચે કરે છે ઉચ્ચાર;
દાસ દર્શને ઉલટ્યા અપાર, હાથમાં ધરી પુષ્પના હાર. ૨૯
હાર જે જે જનો અરપે છે, બારે દ્વારે હરિ હાર લે છે;
હાર સોટી વડે ગ્રહે હરી, આપે સંતોને તે ભેગા કરી. ૩૦
લીલા અદ્ભુત જોઈ તે વાર, બોલે જન સહુ જય જયકાર;
દેવ દુંદુભી ગાજે આકાશે, હર્ષ આખા બ્રહ્માંડમાં ભાસે. ૩૧
નભમાં છાયાં દેવવિમાન, કરે ગાંધર્વ હરિગુણગાન;
દેવઅંગના આકાશે રહી, કરે પુષ્પ તણી વૃષ્ટિ તહીં. ૩૨
સતસંગીનો ધારીને વેશ, આવ્યા શેષ મહેશ સુરેશ;
કરે પ્રભુપદને તે પ્રણામ, આપે આશીષ સાનમાં શ્યામ. ૩૩
મહાદેવને હરખ ન માય, કરી તાંડવ હરિગુણ ગાય;
કોઈ અમર ભમર થઈ ભમે, જાણે પામું પ્રસાદી હું ક્યમે.11 ૩૪
હરિલીલા જેણે જોઈ એહ, ધન્ય ધન્ય તેનો નરદેહ;
ઘણું તપ વ્રત ફળ ઉદે થાય, ત્યારે તે સમે જન્મ પમાય. ૩૫
એવાનો પરિવાર જે થાશે, જન તે પણ ધન્ય ગણાશે;
જે કુળમાં હરિભક્ત થાય, આખું કુળ તે પવિત્ર ગણાય. ૩૬
એમ વ્યાસ મુનીએ કહ્યું છે, એવું શાસ્ત્રમાં વચન રહ્યું છે;
સહુ શ્રીહરિમાં ગુલતાન, ભૂલ્યા ખાન ને પાનનું ભાન. ૩૭
એહ આનંદ શું કહું ગાઈ, ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ ભાઈ;
પછી સદ્ગુરુ પૂજવા આવ્યા, સારી પૂજન સામગ્રી લાવ્યા. ૩૮
નિત્યાનંદ અને મુક્તાનંદ, આનંદાનંદ સ્વામિ સ્વછંદ;
ચારુ ચંદન પુષ્પ ચડાવ્યાં, ધૂપ દીપ નૈવેદ્ય ધરાવ્યાં. ૩૯
આરતી બતી12 ચોસઠવાળી, નિત્યાનંદે ઉતારી સંભાળી;
સંત હરિજન સૌ ઉભા થઈ, ગાઈ ત્યાં આરતી તાળી દઈ. ૪૦
ઇચ્છારામ ને રામપ્રતાપ, અવલોકીને હરખ્યા અમાપ;
ગાઈ આરતી હરિજન જેહ, તમને સંભળાવું હું તેહ. ૪૧
રાગ: આરતીનો
જય અક્ષરધામી જય અક્ષરધામી,
શ્રીસહજાનંદસ્વામી, છો અંતરજામી... જય દેવ જય દેવ. ટેક
જય જય શ્રીવૃષનંદન, કષ્ટનિકંદન છો,
ચર્ચિત ભાલે ચંદન, સુરકૃતવંદન13 છો... જય દેવ꠶ ૪૨
ચિહ્ન કળશનું ચરણે, શુભ તિલ છે કરણે,
સજ્જન રાખો શરણે, છો શ્યામળ વરણે... જય દેવ꠶ ૪૩
જય જય નાથ નિરંજન, જનરંજનકારી,
ભયભંજન ખળગંજન14 ખંજન15 દૃગ ધારી... જય દેવ꠶ ૪૪
શ્રીધર તમે ગિરિધર, પ્રભુ પૃથવીધર છો,
કૌસ્તુભ નામ મણીધર, શુદ્ધ મતીધર છો... જય દેવ꠶ ૪૫
છો કારણના કારણ, અધમોદ્ધારણ છો,
દુર્મતિદોષ વિદારણ, વિઘ્નનિવારણ છો... જય દેવ꠶ ૪૬
જય જય શ્રી જગદીશ્વર, મુક્તમુનીશ્વર છો,
ઈશ્વરના પણ ઈશ્વર, અખિલઅધીશ્વર છો... જય દેવ꠶ ૪૭
તમે પિતા ને માતા, ભગિની ને ભ્રાતા,
દીનબંધુ સુખદાતા, જય જગના ત્રાતા... જય દેવ꠶ ૪૮
કોટિ ભુવનના કર્તા, ભગવત છો ભરતા,
પ્રલય સમે સંહર્તા, ધર્મ વિષદ16 ધર્તા... જય દેવ꠶ ૪૯
જય વૃષવંશદિવાકર, ગુણરત્નાકર છો,
કોટિ પ્રકાર કૃપાકર, સકળસુખાકર17 છો.. જય દેવ꠶ ૫૦
જય જય જય મુનિનાયક, ઉપમાલાયક છો,
જે જન તવ ગુણગાયક, નિજસુખદાયક છો... જય દેવ꠶ ૫૧
કાળ તણા છો કાળક, નિજજનપાળક છો,
વૃષભક્તિના બાળક, પાપપ્રજાલક છો... જય દેવ꠶ ૫૨
ઉચરે નારદ શારદ, પ્રભુ ભવપારદ18 છો,
કોણ કળે તવ હારદ, બુદ્ધિવિશારદ છો... જય દેવ꠶ ૫૩
અખિલેશ્વર અવતારી, જય નરઆકારી,
વંદે લાલવિહારી, છબિ મનમાં ધારી.. જય દેવ꠶ ૫૪
ઇન્દ્રવજ્રા
એવી રિતે આરતિ તો ઉતારી, નિર્ખી છબી અંતર માંહિ ધારી;
ઉચ્ચારી સૌએ સ્તુતિ શ્યામ કેરી, રીઝ્યા દિલે લાલ ભલા લહેરી. ૫૫
આંબા તણાં બે તરુ એહ જોઈ, તેને કહે છે કવિ સંત કોઈ;
વંદૂં તમોને જુગ જોડિ હાથ, પૂજ્યા તમે પૂર્ણ પ્રતાપિ નાથ. ૫૬
અથ વૃક્ષપ્રબંધ
રે આમ્ર તારી તરુતા19 નિહાળી, તારી પ્રભા ભૂતળ ભાગ્યશાળી;
ભાસે મને તે તુજને કહું છું, નેહી સદા કૃષ્ણપદાબ્જ20 તું છું. ૫૭
રે આમ્ર કેવું તપ કેવિ ભક્તી, કે તેં કરી કાંઈ પુરી પ્રયુક્તી;
રીઝ્યા હરી કેમ કરી તને તે, રીતિ કહો એહ અહી મને તે. ૫૮
वृक्षप्रबंध, दोलाप्रबंध
વસંતતિલકા
હે ભૂપ એહ સમયે હરિ શોભતા તે,
દોલા21 વિષે નિરખવા જન લોભતા તે;
જેણે નિહાળી છબિ અંતરમાં ઉતારી,
તેને નહી જ કદિયે વિસરે વિસારી. ૫૯
દોલાપબંધ
દોળાનિ સારિ રચના સજતાં રચાવી,
વીચારતાં જ કહિયે શિરને નમાવી;
વીમાન ને રથ રુડા નથિ રે જણાતા,
દોળે નમાવિ શિર સૌ વિબુધો22 જતાતા. ૬૦
સંધ્યા સુધી હરિ ઝુલ્યા હરખી હિંડોળે,
નિર્ખ્યા અનેક મળિને નરનારિ ટોળે;
રાત્રી ગઈ પછિ તહાં ઘડિ પાંચ જ્યારે,
ત્યારે ગયા સુઅસવારિ સજી ઉતારે. ૬૧
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
હરિવર હરખી હિંચ્યા હિંડોળે, અદભુત એહ લિલા કરી અતોળે;
ગુણ ગણિ જન જેહ એહ ગાય, પ્રગટ પ્રમાણ પ્રભુ પ્રસન્ન થાય. ૬૨
ઇતિ શ્રીવિહારિલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે સપ્તમકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
શ્રીવૃત્તાલયે મહદ્દોલોત્સવ-નિરૂપણનામૈકોનષષ્ટિતમો વિશ્રામઃ ॥૫૯॥