વિશ્રામ ૬૧
પૂર્વછાયો
સંતે કહ્યું ઘનશ્યામને, અતિ પ્રેમે કરિને પ્રણામ;
ખાંતે હવે ખેલ રંગનો, કરો આવીને કરુણાધામ. ૧
સુણી પ્રભુજી સજ્જ થયા, ધોળાં વસ્ત્ર ધર્યાં નિજ અંગ;
વજ્ર કછોટો વાળિયો, રુડી રીતે રમવા રંગ. ૨
સંત હરિજન સજ્જ થયા, હતા માવ તણા જે મિત્ર;
હરિ આજ્ઞાથી હાથમાં, પીચકારિયો લીધી પવિત્ર. ૩
હોજ હતા જ્યાં રંગના, પ્રભુ આવિયા તેહની પાસ;
હોજની રચના જોઈને, કહે સંતને શ્રી અવિનાશ. ૪
રચના રચવા કુંડની, આવી કેમ સુજી કહો વાત;
સંત કહે પ્રભુ સાંભળો, તેનું કારણ કહુ ભલિ ભાત. ૫
રથોદ્ધતા: હોજપ્રબંધ પહેલો
હોજ એ જ સજતા જહાં અમે, રીત ભાત હિત તો તહાં તમે;
વાર વાર ઉરમાં રહી રહી, વાંક ઘોંક ચુક ટોકતા કહી. ૬
રથોદ્ધતા: હોજપ્રબંધ બીજો
દેવ દેવ તવ સેવ નાથકી, જ્ઞાનદાન જન લે નવું નકી;
એમ શ્યામ તમથી મળી મતી, અંગ અંગ ઉગતી ગઈ ગતી. ૭
होजप्रबंध पहेलो होजप्रबंध बीजो
ચોપાઈ
સુણી રાજી થયા મહારાજ, કહ્યું ધન્ય છો સંતસમાજ;
પછી ખેલવા તેહ ઠેકાણે, ભાગ બેય કર્યા તેહ ટાણે. ૮
સંતકુંડ પાસે રહ્યા સંત, હરિકુંડ પાસે ભગવંત;
સખા શ્યામના શ્યામને સંગે, રહીને રમવા માંડ્યું રંગે. ૯
છોળ્યો રંગની ઉછળે એવી, મહામેઘની ધારાઓ જેવી;
અન્યોઅન્ય ઉડાડે ગુલાલ, દીસે અવની ને આકાશ લાલ. ૧૦
તહાં ભુંગળ ડફ1 ઢોલ ભેરી, શરણાઈ ને ત્રાંસાં નફેરી;
વાજાં વિવિધ પ્રકારનાં વાજે, આખું બ્રહ્માંડ એહથી ગાજે. ૧૧
કોઈ ગાય છે સંત વસંત,2 ઉર આનંદ વાધ્યો અનંત;
થાયે અદ્ભુત ખેલ અપાર, બોલે જન સહુ જયજયકાર. ૧૨
રમ્યા એવી રીતે ઘણી વાર, પછી બોલિયા પ્રાણઆધાર;
હવે બે બે તણી થાઓ જોડ, કરો ખેલ ધરી મનકોડ. ૧૩
એવું વેણ સુણી હરિ કેરું, ભલા બે બે થયા પટભેરુ;3
ઇચ્છારામ ને રામપ્રતાપ, રમે સામસામા બેય આપ. ૧૪
રમવાની સ્વદેશની રીતે, લાગ્યા તે રમવા પુરી પ્રીતે;
મુક્તાનંદ ને આનંદાનંદ, રમે સામસામા તે સ્વછંદ. ૧૫
નિત્યાનંદ સાથે બ્રહ્માનંદ, ગોપાલાનંદ ને શુકાનંદ;
સચ્ચિદાનંદ ને શતાનંદ, ચૈતન્યાનંદ નરસિંહાનંદ. ૧૬
માનુભાવા ને ભગવદાનંદ, વાસુદેવા ને અખંડાનંદ;
વૈષ્ણવાનંદ વૈકુંઠ નામ, માધવાનંદ વર્ણિ જેરામ. ૧૭
ભલા પાળા રતનજી ભગૂજી, પામ્યા મોટાઈ જે પ્રભુ પૂજી;
સોમલો અને ખાચર સૂરો, એક એકથી તે ન અધૂરો. ૧૮
દાદા ખાચર ને ઝીણોભાઈ, જુક્તે જુક્તિ તે જોડ જણાઈ;
બીજી કાઠીની જોડ ઘણેરી, બની જોડ ગરાશિયા કેરી. ૧૯
રાયધણજી સાથે પુજાભાઈ, ગુણવંત તે જોડ ગણાઈ;
દવે પ્રાગજી ભટ મયારામ, બેની જોડ ઠરી તેહ ઠામ. ૨૦
પગી જોબન ને પગી તખો, દીસે તે એક એક સરખો;
નારાયણગરની જોડ ભાસી, બાવો પ્રભાતગર રણુવાસી. ૨૧
વરતાલના રણછોડદાસ, કાશીદાસ બોચાસણ વાસ;
જોડ કુબેરદાસની જેહ, ભક્તિદાસ વેમાડીના તેહ. ૨૨
નડીયાદના મોહનલાલ, દવે દાદા વસોના તે કાળ;
ઉમરેઠના નિર્ભયરામ, તેની જોડે રુડા રૂપરામ. ૨૩
વસોના તુલસીભાઈ સંગે, મુમધા અજુભાઈ ઉમંગે;
સંજીવાડે વસે બાપુભાઈ, વસો ગામ વસે વાલાભાઈ. ૨૪
સંજીવાડાના બારોટ સારા, જગરૂપ પ્રભુ ભજનારા;
તે સાથે વલાસણના નિવાસી, રાયજી પ્રભુપદના ઉપાસી. ૨૫
વેમાડી તણા તુળજારામ, કાશીરામ રહે દોરા ગામ;
અશલાલીના વાસી સદાઈ, વેણીભાઈ તથા હરિભાઈ. ૨૬
વળી ગોપાળજી કાલીદાસ, રહ્યા એમ અન્યોઅન્ય પાસ;
અજુભાઈ ને જેસંગભાઈ, વસે ગામ તે વેલાલમાંઈ. ૨૭
વટપુરના હરિજન જોડે, થયા સુરતના જન કોડે;
અમદાવાદના જને એમ, બાંધી જોડ જેને ફાવે જેમ. ૨૮
પછી રંગનો ખેલ મચાવ્યો, જોતાં શ્રીહરિને મન ભાવ્યો;
દ્વન્દ્વ યુદ્ધનો દેખાવ જેવો, ખેલ એ અવસર થયો એવો. ૨૯
વરુણાસ્ત્રની ધારાઓ છૂટે, ઉડે એ રીતે રંગ અખૂટે;
અગ્નિ અસ્ત્ર તણી રક્ત ઝાળ, રક્ત એવો જ ઉડે ગુલાલ. ૩૦
પીચકારીએ રંગની ધાર, મારે આંખ ને કાન મોઝાર;
ઝોળી ફેંકે ગુલાલ ભરીને, સામાસામું તે જોર કરીને. ૩૧
જીત્યા જીત્યા અમે એમ ભાખે, પણ ઉરમાં અદા4 નવ રાખે;
અન્યોઅન્ય હઠાવાને ઇચ્છે, પણ મિત્ર પરસ્પર પ્રીછે. ૩૨
કોઈ તો તહાં રંગ સજે છે, કોઈ હર્ખિ હરિને ભજે છે;
રમે છે ઘણા બંધુ સહીત, અદા રહિત પૂરિ ધરી પ્રીત. ૩૩
ઉપજાતિ: ગતાગત
તહીં સહૂ બન્ધુ બહૂ સહીત, તજી અદા મુખ્ય મુદા અજીત;
છે જે સમે રંગ રમે સજે છે, છે જે ભરી હર્ષ હરી ભજે છે. ૩૪
ચોપાઈ
ત્યાં તો રંગનો ચાલ્યો પ્રવાહ, જાણે ગંગા વહે છે અથાહ;
ભલી તેમાં સરસ્વતી ભાસે, રંગે તે થકી રક્ત પ્રકાશે. ૩૫
પીચકારી પડેલી અનેક, જોતાં મત્સ્ય જણાય પ્રત્યેક;
પડી પાઘડીયો તેહ માંય, જોતાં કાચબા જેવી જણાય. ૩૬
લાંબા ફેંટા તણાય છે જેહ, દીસે સર્પ સમાન તો તેહ;
પગમાંથી પડેલાં પગરખાં, દીસે તે જળજંતુ સરખાં. ૩૭
જન જે લપસી પડી જાય, તે તો મગર સમાન મનાય;
વાજાં એ અવસર જેહ વાજે, જાણે નીર નદી તણાં ગાજે. ૩૮
હંસરૂપ પરમહંસ સહુ, પડ્યાં પુષ્પ કમળ સમ બહુ;
શરણાઈ ને ભૂંગળ શોર, જાણે બોલે છે દાદુર મોર. ૩૯
છાંટો એહ પ્રવાહનો લાગે, તેનાં પાપ પુરાતન ભાગે;
જન જોવાને ઉભા હજારો, જાણે સંઘ તીરથ કરનારો. ૪૦
રંગખેલ કરે ખેલનારા, જુવે નાથ ઉભા રહી ન્યારા. ૪૧
શૂરવીરપણું ધરી ચિત્તે, વીર રસમાં રમ્યા એવી રીતે;
ખેલનારે હરિને હસાવા, માંડી હાસ્યની રમત રચાવા. ૪૨
કુંભ રંગ ભરેલો ઉડાડે, પટભેરુને પકડીને પાડે;
એક એકની ચોટલી ઝાલે, કર કંઠમાં જોરથી ઘાલે. ૪૩
કોઈ મુખમાં ભરે છે ગુલાલ, રંગે કોઈ રાતા કરે ગાલ;
સૂરે સોમની પકડી શિખાય, સોમલો શિખા પકડવા જાય. ૪૪
તેને ટાલ્ય હતી શિરમાંઈ, તેથી હાથમાં આવે ન કાંઈ;
એવું કૌતુક નજરે નિહાળી, હસે સૌ જન શ્રીવનમાળી. ૪૫
મયારામને પ્રાગજી દવે, તેની વાત કહું સુણો હવે;
પ્રાગજી દવે થાકી રહે છે, રાખો રાખોજી બાવા કહે છે. ૪૬
મયારામની તૂટી જનોઈ, મુંગા મુંગા ઉભા નીચું જોઈ;
પગલું ન ભરે એહ પળે, કરે થૂ થૂ ને થુંક ન ગળે. ૪૭
માગે સમશા5 કરીને જનોઈ, ત્યારે કાઠિયો મશકરા કોઈ;
આપવા અન્ય વસ્તુઓ લાવે, હરિને એવી રીતે હસાવે. ૪૮
પુષ્ટ કાયાથી લડથડે કોઈ, ત્યારે ખૂબ હસે હરિ જોઈ;
કોઈ હારીને નાશી નિકળે, હાસ્યરસની તો ત્યાં હદ વળે. ૪૯
પડ્યા ઉપર જોર જો થાય, કરે શ્રીહરિ તેની સહાય;
કહે થાઓ સામા સહુ તમે, થશું ભાંગ્યાના6 ભેરુ તો અમે. ૫૦
તેની સાથે મળે ભગવંત, પછી થાય સામા સહુ સંત;
એવો અદ્ભુત ખેલ મચાવે, દેવ જોવા આકાશમાં આવે. ૫૧
ઘણું જોર કરી ઘનશ્યામ, હઠાવે સંતને તેહ ઠામ;
સંત કોઈ સમે ચડી આવે, પ્રભુને પણ પાછા હઠાવે. ૫૨
મધુકૈટભ7 મૂર લંકેશ, તેથી લડતાં હઠ્યા નહીં લેશ;
હઠે તે પ્રભુ દાસની પાસ, દેવા આનંદ કરવા વિલાસ. ૫૩
ખૂબ ખેલ કરી ગિરધારી, ચાલ્યા નાવા સજી અસવારી;
જૈને સૌ હરિજનને ઉતારે, દીધાં દર્શન ધર્મદુલારે. ૫૪
નાખે હરિજન રંગ ગુલાલ, વાલા ઊપર ઉપજે વહાલ;
જૈને ધનાતળાવડી માંય, સ્નાન સ્વજન સહિત કર્યું ત્યાંય. ૫૫
થયો તે જળનો રંગ રાતો, અળતાનો8 સમુદ્ર જણાતો;
હરિ નાહીને નિસર્યાં બહાર, ભારે વસ્ત્ર ધર્યાં તેહ વાર. ૫૬
અસવારી સજી ચાલ્યા નાથ, શોભે સંત ને હરિજન સાથ;
ગાજતે વાજતે ગિરધારી, આવ્યા ઉતારે ભવભયહારી. ૫૭
બદરી સમીપે તેહ કાળ, ગંગામાએ કર્યો હતો થાળ;
વસોવાસી જે જમનાબાઈ, હતાં તે પણ તેમાં સહાઈ. ૫૮
બીજી પણ મેમદાવાદ કેરી, ઉમરેઠની બાઇયો ઘણેરી;
કરી સૌએ મળિને રસોઈ, જન સર્વ વખાણે તે જોઈ. ૫૯
મુકુંદાનંદે બાજોઠ ઢાળ્યો, રુડો રત્નજડિત રૂપાળો;
પ્રભુ આવ્યા પીતાંબર ધારી, બેઠા બાજોઠ પર સુખકારી. ૬૦
લાવી થાળ કનક કેરો ધર્યો, બહુ ભાતના ભોજને ભર્યો;
કરે ભોજન ભાવે મુરારી, બ્રહ્મચારી ઉભા ધરી ઝારી. ૬૧
પીવે જળ પ્રભુ કનક કટોરે, ચીતવી જનનાં મન ચોરે;
જ્યારે ઉઠ્યા જમી ભગવાન, દીધી દાસે રુડી બીડી પાન. ૬૨
સખા સંત ને પાર્ષદ કેરી, થઈ પંક્તિયો જમવા ઘણેરી;
પીરસે પ્રભુજી પકવાન, દેવા સર્વને બહુ સુખદાન. ૬૩
સૌને તૃપ્ત કરી સુખકાર, પછી પોઢી રહ્યા થોડી વાર;
પાછલે પોર આમલા પાસ, સભા જૈને સજી અવિનાશ. ૬૪
ભક્તિ જ્ઞાન ને વૈરાગ્ય કેરી, કરી ધર્મની વાત ઘણેરી;
પ્રશ્ન પૂછિયાં જે હરિજને, આપ્યા ઉત્તર જગજીવને. ૬૫
પછી બોલિયા શ્રીપરમેશ, કાલ સૌ જન જાજો સ્વદેશ;
લીલા જે જે જોઈ તમે આંહીં, સદા સંભારજો મન માંહી. ૬૬
વાસના પંચ વિષયની જેહ, તોડજો તમે સૌ જન તેહ;
રાખશો જો વચનવિશ્વાસ, સદા વાસ થશે મુજ પાસ. ૬૭
પછી કહી જય સચ્ચિદાનંદ, ગયા પોઢવાને જગવંદ;
પ્રભુનું એહ ચારુ ચરિત્ર, પાપી પણ થાય સુણતાં પવિત્ર. ૬૮
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
જગતવિદિત રંગખેલ જેહ, કૃત વરતાલ વિષે પ્રભુજી તેહ;
સ્મરણ મનન જો કરે સદાય, પ્રભુ પર પ્રેમ પ્રદીપ્ત પૂર્ણ થાય. ૬૯
ઇતિ શ્રીવિહારિલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે સપ્તમકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
શ્રીહરિવૃત્તાલયે રંગમહોત્સવકરણનામ એકષષ્ટિતમો વિશ્રામઃ ॥૬૧॥