વિશ્રામ ૨૧
ઉપજાતિવૃત્ત
હે ભૂપતી શ્રીહરિને જ કાજ, આવ્યો હતો સુંદર ઈભરાજ;1
શી તેનિ શોભા વદને વખાણું, એનાં અહો ઉત્તમ ભાગ્ય જાણું. ૧
ગજેંદ્ર જે ગ્રાહ થકી મુકાવ્યો, તે આ સમે શું ધરિ દેહ આવ્યો;
કે સિંધુમાંથી મથતાં થયેલો, તે આવિને આંહિ દિસે ઉભેલો. ૨
એવો ભલો ઉત્તમ ઈભ રાજે, જેની છબી દિગ્ગજ જોઇ લાજે;
જો પાર્વતી તે ગજરાજ પેખે, તો ભ્રાંતિ પામી નિજ પુત્ર લેખે. ૩
સોનાનિ અંબાડિ દિસે રુપાળી, ગિરીશિરોભાગ સમાન ભાળી;
શું કોઇ દેવે સ્વરગે ઘડેલી, વિચિત્ર મોટા મણિયે જડેલી. ૪
જાણે ગ્રહો દર્શન કાજ આવ્યા, અંબાડિમાં તે મણિ થૈ સુહાવ્યા;
ધોળા મણી તે શશિ શુક્ર જેવા, પીળા ગુરૂ ને બુધ તુલ્ય તેવા. ૫
રાતા મણી ભોમ2 રવિ પ્રકાશે, છે શ્યામ રાહુ શનિ નીલ ભાસે;
જે ધૂમ્રવર્ણા મણિ કેતુ જાણો, એવી રિતે તે ગ્રહ છે પ્રમાણો. ૬
શોભીત છે ઝૂલ જરીનિ સારી, બુટા3 ભરેલા બહુ મોહકારી;
વિચિત્ર વૃક્ષો તણિ છાપ પાડી, જાણે ગિરી માંહિ ઉગેલ ઝાડી. ૭
કંઠે ધરી ઘૂઘરમાળ કેવી, છે રુંઢમાળા4 હરકંઠ જેવી;
બેઠો નિયંતા ગજનો તહાંય, અંકૂશ ધારી નિજ હાથમાંય. ૮
તે જાણિયે વાસવ5 વજ્ર લૈને, બેઠો નિયંતા ગિરિશીશ થૈને;
છે ભૂષણો જોડે કરીંદ્ર6 કાને, તે શોભિતાં નિર્ઝરણાં7 સમાને. ૯
તેને કપોળે મદ તો ઝરે છે, સુગંધ લેવા ભમરા ફરે છે;
જાણે પ્રભૂ પ્રાપ્તિ થવા વિચારી, આવ્યા સુરો ષટ્પદરૂપ8 ધારી. ૧૦
સીંદૂર આદીક અનેક રંગે, ચિત્રો કરેલાં શિર સુંઢ અંગે;
તે શૈલમાં ભૂમિ વિચિત્ર જેવી, જણાય શોભા શુભ સર્વ એવી. ૧૧
બે બાજુયે બે શુભ ઘંટ છાજે, કરે ગતિ તે તક તેહ વાજે;
જાણે પધાર્યા ભુવનાધિરાજ, જુવો જનો ઘંટ કરે અવાજ. ૧૨
કરીનું કુંભસ્થળ9 તેહ કેવું, ઇંડું દિસે દેવળ શીશ જેવું;
બે દાંત છે ઉજ્વળ શુદ્ધ કેવા, મહાપ્રભુની શુભ કીર્તિ જેવા. ૧૩
તે દાંતમાં કંકણ હેમનાં છે, જવાહિરો10 તેહ વિષે જડ્યાં છે;
કડાં દિસે શ્રીહરિ હાથ જેવાં, જોતાં દિસે કંકણ તેહ તેવાં. ૧૪
સત્સંગિ સંતો મળિ સર્વ સાથ, કહે હરિને જુગ જોડિ હાથ;
ગજે બિરાજે વૃવંશરાય, સૌને સુખે દર્શન જેથિ થાય. ૧૫
સત્સંગિ સૌની સ્તુતિ ચિત્ત ધારી, શ્યામે કરી તે ગજશીશ સ્વારી;
અંબાડિમાં અંતરજામિ બેઠા, તેવા મુનીના મન માંહિ પેઠા. ૧૬
ગજે બિરાજ્યા પ્રભુ પદ્મપાણી,11 જનો ઉચારે જયકાર વાણી;
ઇંદ્રાદિ દેવો પણ એ જ તોલે, બહૂ ઉમંગે જયકાર બોલે. ૧૭
સુશૈલ માથે ઘનશ્યામ12 જેમ, શોભે ભલા શ્રઘનશ્યામ તેમ;
શ્રીવાસુદેવાખ્ય સુબ્રહ્મચારી, બેઠા તહાં ચામર હાથ ધારી. ૧૮
વર્ણી અખંડાખ્ય બિજા ગણાય, બેડા વળી ચામર ધારિ ત્યાંય;
પ્રભૂ શિરે ચામર તે કરે છે, તે જાણિયે ઉદ્ધવ નારદે છે. ૧૯
સજીવની થૈ13 ચમરી14 નિદાન, તે શું ભમે છે ભમરી સમાન;
કે શ્રીહરિના મુખચંદ્ર કેરી, મરિચિ15 થૈને વિલસે ઘણેરી. ૨૦
વૈતાલીય (અથ પ્રથમ ચામર પ્રબંધ)
ચમરી અમરી થઈ ખરી, ભ્રમરી જેમ હરીશિરે ફરી;
મરિ તેહ ફરી શું ઉદ્ધરી, મરિચ થૈ હરિમુખ ચામરી. ૨૧
ઇંદ્રવંશા (અથ દ્વિતીય ચામર પ્રબંધ)
જુઓ જુઓ જુક્તિ કવી કહે કથા, વિનોદ આ આગળ અન્ય છે વૃથા;
હેતે ધર્યું ચામર વર્ણિ હાથમાં, થાપી મનોવૃત્તિ અખંડ નાથમાં. ૨૨
प्रथम चामर प्रबंध द्वितिय चामर प्रबंध
ઉપજાતિવૃત્ત
અંબાડિની જે કહું બાજુ બેય, ત્યાં પાટિયું પ્રૌઢ અકેકુ છેય;
ત્યાં મોરનાં ચામર હાથ લૈને, બબે ઉભા સજ્જન સ્વસ્થ થૈને. ૨૩
અનુષ્ટુપ
ગંગાદાસ દયારામ, સદ્ભક્તો સૂરતી કહ્યા;
મોર ચામર લૈ હાથે, એક પાસે ઉભા રહ્યા. ૨૪
વટપત્તનના વાસી, નાથ ભક્ત હતા સહી;
તે જોડે અમદાવાદી, દામોદર ઉભા તહીં. ૨૫
તે ચારે જનને અંગે, શોભિતાં વસ્ત્ર તો દિસે;
પટકા જરિના રૂડા, વિલસે બહુ તે વિષે. ૨૬
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
સુણ નૃપ અસવારિ શ્યામ કેરી, સરસ બની સહુ શોભિતી ઘણેરી;
સુર નર સહુ દેખિ એમ બોલે, સુરપતિની નહિ સ્વારિ એહ તોલે. ૨૭
પ્રથમ નિસરિયો નિશાન ડંકો, હય પર છે અસવાર એક વંકો;
કહું વળી શુભ તે નિશાન કેવું, નભ પચરંગિ પયોદચાપ16 જેવું. ૨૮
પછિ ઘણિ વિચરી સુપાયગાઓ, તરલ17 તુરંગમ18 તુંગ છે ઘણાઓ;
જળધિતનુજ19 અશ્વરત્ન એક, પણ હયરત્ન અહીં દિસે અનેક. ૨૯
સુમતિ સચિવ જે વડોદરાના, નિરમળ અંતર નારુપંત નાના;
હય પર અસવાર તે થયા છે, અનુચર છત્ર શિરે ધરી રહ્યા છે. ૩૦
રવ શુભ રણત્રૂઇ તો કરે છે, સુણિ રવ શંખ સમાન તે ઠરે છે;
સમર20 સમય પાંચજન્ય જેવો, રવ ઉપજે ઉતસાહકારિ એવો. ૩૧
પછિ ધરિ ધરિ હાથ ઢોલ ત્રાંસાં, જન વિચરે તન વસ્ત્ર ધારિ ખાસાં;
બહુવિધ સ્વર તાળમાં બજાવે, શુભ ઘનનાદ સમાન તે સુહાવે. ૩૨
પછિ પલટનનાં21 સુવાદ્ય જેહ, વટપુરભૂપતિ મોકલેલ તેહ;
વિધ વિધ સ્વરથી વિશેષ વાજે, સુરવરવાદ્ય સમાન તેહ છાજે. ૩૩
પછિ હરિજન સંઘના સહૂ છે, પુર પુરના વળિ પ્રાંતના બહૂ છે;
મુખ કિરતન ગાય તાળિ પાડી, સ્વર સુણતાં દુખ સર્વ દે મટાડી. ૩૪
જન વટપુરના નિવાસિ જેહ, લઇ કર તાલ મૃદંગ આદિ તેહ;
હરિકિરતન ગાય ને બજાવે, સુણિ હરિમૂર્તિ તણું જ ધ્યાન આવે. ૩૫
સુરતનગરવાસિ શ્રીપુરીના, જન સતસંગિ સુભક્ત જે હરીના;
કર ધરિ શુભ વાદ્ય તે બજાવે, જન મનમાં બહુ મોદ ઊપજાવે. ૩૬
પછિ મુનિજન વૃંદમધ્ય મેનો, મુનિવર મુક્ત સુનામ તેહ તેનો;
મુનિજન મળતાં જ વર્ણિવૃંદ, બટુ વિચરે સુખપાલમાં મુકુંદ. ૩૭
મુનિજન ગિરવાણ22 જાણનારા, મુખ ઉરે સ્તુતિના જ શ્લોક સારા;
શ્રુતિવિદવર23 બ્રહ્મચારિ જેહ, મળિ ઉચરે મુખ વેદમંત્ર તેહ. ૩૮
સરિતનિ ગતિ માંહિ જે પ્રમાણે, દ્વિજવર વેદ ભણે બળેવ ટાણે;
પ્રભુતણિ અસવારિનો પ્રવાહ, સ્વરથકિ ગાજિ રહ્યો અહો અથાહ. ૩૯
પછિ હરિવરના સુબેય ભાઈ, કરિ અસવારિ સુ તાવદાન24 માંઈ;
ભરત રિપુહનાખ્ય25 જોડ જેવા, અદભૂત તેજ પ્રતાપવંત તેવા. ૪૦
ઉભય સહજના26 તનૂજ જેહ, હય રથ કે સુખપાલ માંહિ તેહ;
નિજનિજ રુચિતુલ્ય સૌ બિરાજ્યા, પરમ પવિત્રપણાથિ તેહ છાજ્યા. ૪૧
પછિ બહુ હથિયારબંધ પાળા, બખતરધારિ બહૂ જ જોરવાળા;
ફરિ ફરિ કરિ બંદુકો બહાર, જય જયકાર કરે મુખે ઉચાર. ૪૨
સ્વધરમરત તેહ સાંખ્યયોગી, પ્રભુવિણ પંચ વિષે તણા ન ભોગી;
નજર સકળ નીચી રાખિ ચાલે, પ્રભુપદમાં મનવૃત્તિ તો મહાલે. ૪૩
રઘુપતિલઘુભાઇ27 બ્રહ્મચારી, પણ સતિના પદ માંહિ દૃષ્ટિ ધારી;
ત્રિયપદ28 નિરખ્યાં ન પાર્ષદોયે, મુખ કદિ કેમ જુવે જ તેહ કોયે. ૪૪
ચતુર અધિક ચોપદાર બેય, કર ધરિ હેમછડી સવાર છેય;
જય જય અધિરાજ એમ બોલે, સ્વર સુણિ દેવ મનુષ્ય સર્વ ડોલે. ૪૫
પછિ હરિવરનો વિશાળ હાથી, કનક ગિરીસમ શોભિતો પ્રભાથી;
ગજ પર છબિવંત શ્યામ છાજે, રવિ શશિ કોટિ સમાન કાંતિ રાજે. ૪૬
અકળિત હરિ અક્ષરાધિનાથ, જુગપદ ધ્યાન ધરે સુમુક્ત સાથ;
ઉદભવ થિતિ નાશ કારિ જેહ, સહુ અવતાર તણું નિદાન29 તેહ. ૪૭
અખિલ ભુવનના નિવાસરૂપ, ભુવન તણા સહુ ભૂપના ભૂપ;
વરણન કરતાં ન અંત આવે, ગુણગણ શેષ સહસ્રમૂખ ગાવે. ૪૮
મુનિજન વનવાસિ જોગ સાધી, દૃઢ મન ધ્યાન ધરે કરી સમાધી;
પણ કદિ સ્વપને ન તેહ ભાળે, પ્રગટ પ્રભુ જન તેહ સૌ નિહાળે. ૪૯
નિરખિ નિરખિને કરે પ્રણામ, ઠરિ ઠરિને જનજૂથ ઠામઠામ;
વળિ હરિમહિમા ઘણો વિચારે, જનમનમાં નિજ ધન્ય ભાગ્ય ધારે. ૫૦
ખતરિ સુરતવાસિ તેહ ઠામ, હરિજન જે ભગવાનભાઈ નામ;
નિજ કર અબદાગિરી ધરીને, ગજ સમિપે વિચરે પગે કરીને. ૫૧
હરિજન ભગુભાઇ તેહ ત્યાંય, વળિ વિચરે ધરિ છત્ર હાથમાંય;
નિરમળ શુભ વસ્ત્ર ધારિ અંગે, છબિ હરિની નિરખે ઘણે ઉમંગે. ૫૨
કરિવર30 ફરતા સખા પ્રભૂના, હયઅસવાર દિસે પ્રભા31 બહૂના;
નૃપસુત રજપૂત કાઠિ કોઈ, જમ ડરપે32 ઉનમત્ત અંગ જોઈ. ૫૩
નારચ છંદ
કહું વખાણિ તે હવે સુકાઠિયો ગરાશિયા,
સુભટ્ટ33 ધર્મ અર્જુનાદિ ભીમતુલ્ય ભાસિયા;
પ્રમત્ત અશ્વ ઊપરે ચિત્તે ચહાઇને ચડ્યા,
સુઅશ્વ તે સુજાણ સૃષ્ટિકારકે નવા ઘડ્યા. ૫૪
કરે વિશેષ હંહણાટ વાટ માંહિ ચાલતા,
ઉમંગથી સુરંગદાર અંગને ઉછાળતા;
કહે નિહાળિ લોક હોત પાંખ એહ પંડમાં,
ઉડી અનેક ઠામ તે ફરી વળે બ્રહ્માંડમાં. ૫૫
નિહાળિ છાંય આપની ચમક્કતા ચિતે સહી,
નટી સમાન નાચતા ક્ષણે ઉભા રહે નહીં;
સુશોભિતા હરીસખા સુકાઠિયો સવાર છે,
ધરેલિ ધિંગિ ઢાલ ને ભલા જ ભાલદાર34 છે. ૫૬
દિસે સુબર્છિ અગ્ર જાણિયે શું સાપની ફણા,
સુદેખિ દેખિ દૂરથી જ દુશ્મનો ડરે ઘણા;
ખચીત ખડ્ગ વીજળી સમાન છે ખરેખરા,
સુરારિ શીશરૂપિ શૈલ તોડનાર તે ઠર્યા. ૫૭
નવાઇ જેવિ વાણિ કાઠિયો મુખેથિ ઉચ્ચરે,
સુણી અચંભ35 ચિત્ત ગુજરાતના જનો ધરે;
શિરે ધરેલિ પાગ શ્રેષ્ઠ છોગું છાઈને રહે,
ચળે વિશેષ વાયુથી સુપંખવો કવી કહે. ૫૮
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
પરમ પુનિત ભક્ત પાટિદાર, અતિ ધનવંત અમીન છે ઉદાર;
કનક જડિત વેઢ વીંટિવાળા, હયઅસવાર દિસે ઘણા રુપાળા. ૫૯
પછિ બહુ રથ ગાડિ સાધૂ કેરી, શુભવિધિ સજ્જિત શોભિતી ઘણેરી;
મુનિવર વળિ વૃદ્ધ વર્ણિરાય, ધરિ ધરિ ધ્યાન બિરાજિયા જણાય. ૬૦
ગિરિવરનિ ગુફા વિષે સમાધી, સજિ સજિ સિદ્ધ દિસે તજી ઉપાધી;
ક્ષર થકિ પર મુક્તમૂર્તિ જેવી, સકળ જણાય મુનીંદ્રમુર્તિ એવી. ૬૧
પછિ સુશકટ માંહિ ભારખાનું, પણ વળિ મુખ્ય સુપુસ્તકો ભર્યાનું;
પછિ બહુ વડિ નોબતે સુવાજે, અદભુત ઉંટ પરે વિશેષ છાજે. ૬૨
વિભવ અધિક હસ્તિસૂધિ જેમ, ભલિ અસવારિ સુઉંટ અંત તેમ;36
નૃપકુળ વૃષવંશ નારિયોની, પછિ રથપંક્તિ ઘણીક ગાડિયોની. ૬૩
અજ હર સુર ઈંદ્ર આદિ જેહ, નભ વિચરે સજિને સવારિ તેહ;
જય જય મુખવાણિ ઉચ્ચરે છે, પ્રભુશિર પુષ્પની વૃષ્ટિ તે કરે છે. ૬૪
પદગતિ કરિ પંથ ચાલનારાં, બહુ નરનારિ સુભક્તિમંત સારાં;
હરિ છબિ મન માંહિ રાખિ રોપી, તિલસમ તેનિ ન થાય ગોપગોપી. ૬૫
શાર્દૂલવિક્રીડિત
જે સત્સંગ સુબાઇ સર્વ સધવા ચાલે નિચૂં જોઈને,
દૃષ્ટિમાંડિ કદાપિ અન્ય નરને દેખે નહીં કોઇને;
બોલી ચાલિ નિરીક્ષણાદિ જગથી જૂદાં જ તેનાં દિસે,
જેણે અંતરજામિ સર્વવિદને જાણ્યા સ્વઆત્મા વિષે. ૬૬
જે બાઈ વિધવા તપે કૃશતનૂ લે કૃષ્ણના નામને,
દીસે છેક ઉદાસિ ચિત્ત ન ચાહે ઇન્દ્રાદિના ધામને;
સાદાં વસ્ત્ર સજે તજે રસકસો શોભા ન સ્વાંગે ધરે,
જોતાં તેનિ સુધર્મરીતિ સમતા સંન્યાસિયો શૂં કરે. ૬૭
ઉપજાતિવૃત્ત
જો બાળ કે વૃદ્ધ જુવાન હોય, તે નારિયો કે નર હોય તોય;
દિસે સહૂ ઇન્દ્રિયને જિતેલ, જાણે મહામુક્ત તનૂ ધરેલ. ૬૮
ઇતિ શ્રીવિહારિલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે અષ્ટમકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
શ્રીહરિ-સ્વારીવર્ણનનામૈકવિંશતિતમો વિશ્રામઃ ॥૨૧॥