વિશ્રામ ૨૪
પૂર્વછાયો
કાર્તિક શુદી નવમી તણી, રહી પાછલી છ ઘડી રાત;1
રામાનંદજી જાગિયા, રુદયે થયા રળિયાત. ૧
શૌચક્રિયા ને સ્નાનવિધિ, કરી નિત્યક્રિયા નિજ જેહ;
સંધ્યા પૂજા પાઠ જપ, સહુ તરત કીધું તેહ. ૨
ચોપાઇ
સભામાં પછી જૈ બેઠા સ્વામી, અતિ અંતરે આનંદ પામી;
દેશાંતર થકી તેડાવેલા, હતા વેદિયા જેહ આવેલા. ૩
તેઓ પ્રત્યે બોલ્યા તતખેવ, તમે સાંભળો સહુ ભુદેવ;
નીલકંઠ છે આ બ્રહ્મચારી, તેને આપશું ગાદી અમારી. ૪
વિધિ વેદોક્ત મંત્ર જે જાણે, ક્રિયા કરવી છે શાસ્ત્ર પ્રમાણે;
સુણી બોલિયા દ્વિજ શિર નામી, ચારે વેદના વિપ્ર છે સ્વામી. ૫
માટે વેદવિધાન છે જેમ, કામ સર્વ કરાવશું તેમ;
નિરવિઘ્ન પુરું થવા કાજ, પૂજો ગણપતિને મહારાજ. ૬
અતિ છે શુભ લગ્ન2 અત્યારે, યજ્ઞશાળામાં વર્ણી પધારે;
વળી આપ પધારો જ ત્યાંય, મોટો હર્ષ ધરી મનમાંય. ૭
પછી સ્વામી તે શાળામાં આવ્યા, સાથે શ્રીઘનશામને લાવ્યા;
યજ્ઞકાર્યમાં પ્રેરેલા જેહ, મુકુન્દાનંદ વરણી તેહ. ૮
વળી આવિયા ભટ મયારામ, વિપ્ર વેદિયા સહિત તે ઠામ;
વાજાં વિવિધ પ્રકારનાં વાજે, વસુધાતળ3 ને વ્યોમ4 ગાજે. ૯
પછી વેદોક્ત મંત્ર ઉચારી, પૂજ્યા ગણપતિને પૂજ્ય ધારી;
કર્યું માતૃકપૂ જન પ્રીતે, નાંદિશ્રાદ્ધ5 કર્યું રુડી રીતે. ૧૦
સ્વસ્તિવાચન6 વિપ્રોએ કીધું, તેના કળશ તણું જળ લીધું;
ચારે વેદની ભણી આશીષ, છાંટ્યું તે યજમાનને શીશ. ૧૧
દ્વિજને પછી દક્ષિણા દીધી, વિપ્રની વરુણી પછી કીધી;
પૂજ્યા આચાર્ય ને બ્રહ્માય, કરી ૠત્વિજની ત્યાં પૂજાય. ૧૨
બેઠા વિપ્રો કરે અનુષ્ઠાન, સ્વામી શિષ્ય ગયા સ્વસ્થાન;
વીત્યો વાસર ને વીતી રાત, થયું ઉજ્જળ ઉદય પ્રભાત. ૧૩
વ્રત દિવસ એકાદશી જાણી, ભદ્રા નાવા જવા ઇચ્છા આણી;
રામાનંદ ને શ્રીઘનશામ, સંઘ સહિત તો ભટ્ટ મયારામ. ૧૪
સંત સહુ સાથે મુક્તાનંદ, વર્ણી સૌ સાથે વર્ણી મુકુંદ;
ભદ્રા તીર્થમાં નાવા સિધાવ્યા, સાથે રાય રાણા બહુ આવ્યા. ૧૫
હાથી ઘોડા ને રથ છે અપાર, વાજે વાજિંત્ર વિવિધ પ્રકાર;
કોઈ તાલ મૃદંગ બજાવે, સંતમંડળ કીર્તન ગાવે. ૧૬
જેજેકાર બોલે છડીદાર, જોવા ટોળે મળ્યાં નરનાર;
કર્યું ભદ્રા વિષે જઈ સ્નાન, કરી નિત્યક્રિયા દીધાં દાન. ૧૭
જેવી શોભાથી નદિયે સિધાવ્યા, તેવી શોભાથી મંદિરે આવ્યા;
યજ્ઞશાળામાં આસન કરી, પૂજ્યા વિપ્રને ગણપતિ ફરી. ૧૮
એક વેદી ઉપર એ જ ઠાર, સ્થાપ્યાં રાધા ને કૃષ્ણ તે વાર;
કરી સ્નેહે ષોડશ ઉપચાર, પૂજ્યા મંત્ર કરીને ઉચ્ચાર. ૧૯
પછી કુંડમાં પાવક7 ધર્યો, કૃષ્ણમંત્ર વડે હોમ કર્યો;
જવ તિલ મધ ને ફળ ફૂલ, હોમ્યાં ચંદનકાષ્ઠ અતુલ્ય.8 ૨૦
ઘૃત હોમ્યાં ઘણાં પરનાળે, ભક્ત ભાવિક ભાવથી ભાળે;
એમ દેખાડિયો વેદધર્મ, મોટા મુનિજન જાણે તે મર્મ. ૨૧
ઉપજાતિવૃત્ત
તે કુંડથી દક્ષિણ દીશ પાસે, પવિત્ર બ્રહ્માસન9 કેવું ભાસે;
શ્રીજી તણી નાભિ સમીપ જેવું, પવિત્ર દિસે તિલચિન્હ તેવું. ૨૨
શોભીત સિંહાસન સૌથી સારું, જેનું નહી મૂલ્ય અમૂલ્ય ધારુ;
તે વિશ્વકર્મા વિધિયે ઘડેલું, હીરા તથા માણેકથી જડેલું. ૨૩
શું આપ છે અક્ષરબ્રહ્મ એહ, સ્વેચ્છાથી એવો ધરિયો સ્વદેહ;
સર્વત્ર વ્યાપી શુભ જેનું તેજ, શોભીત સિંહાસનરૂપ એ જ. ૨૪
ત્યાં વેદના મંત્ર દ્વિજો ઉચારે, સ્વામી હરીનો કર હાથ ધારે;
સિંહાસને શ્રીહરિ તો બિરાજ્યા, જે જે તણા શબ્દ વિશેષ ગાજ્યા. ૨૫
આનંદ આનંદ વધ્યો અતિશે, આકાશ તો નિર્મળ સ્વચ્છ દિસે;
નદી તળાવે પણ સ્વચ્છ નીર, સુગંધ ને શીત વહે સમીર.10 ૨૬
જ્યાં કુંડમાં પાવક તો બિરાજે, ત્યાં તે ભલો ધૂમ્ર રહીત છાજે;
સંતો તણાં નિર્મળ ચિત્ત ભાસે, ભાનુ ભલો વ્યોમ વિષે પ્રકાશે. ૨૭
આકાશમાં દેવવિમાન છાયાં, ગાંધર્વ વૃન્દે ગુણગીત ગાયાં;
નાચે મળીને નભ દેવનારી, થૈ પુષ્પ ને ચંદન વૃષ્ટિ સારી. ૨૮
વાજિંત્ર વાજે વિવિધ પ્રકાર, બ્રહ્માંડમાં હર્ષ વધ્યો અપાર;
ત્રિનેત્ર11 તો તાંડવ12 ત્યાં કરે છે, કીર્તિ કથા નારદ ઉચ્ચરે છે. ૨૯
વૈરી સદા સિંહ અજાદિ13 જેહ, પ્રાણી થયાં સૌ નિરવૈર તેહ;
ધર્મી જનો તો હરખ્યા વિશેષ, અધર્મીને તો ઉપજ્યો કલેશ. ૩૦
આચાર્ય બ્રહ્માદિક વિપ્ર જેહ, કરે હરિને અભિષેક તેહ;
મંત્રો શ્રુતિ ચાર તણા ઉચ્ચારે, સ્વહસ્ત તીર્થોદક14 દર્ભ15 ધારે. ૩૧
એવે સમે અક્ષરમુક્ત આવ્યા, અમૂલ્ય ને અદ્ભુત ભેટ લાવ્યા;
પ્રભુપદે મસ્તકને નમાવી, સ્નેહે સુકાવ્યોથી સ્તુતિ સુણાવી. ૩૨
સુનંદ ને નંદ ગરૂડ આવ્યા, સાથે વળી વિશ્વક્સેન લાવ્યા;
ધર્યા સહુએ શુભ દિવ્ય દેહ, દેખે જનો લોચન દિવ્ય જેહ. ૩૩
બ્રહ્મા તથા વિષ્ણુ મહેશ શેષ, ગણેશ ને સૂર્ય શશી સુરેશ;
પધારિયા સર્વ સ્વપત્નિ સાથ, નમ્યા હરીને નિજ જોડી હાથ. ૩૪
દશે દિશાના પતિ16 જેહ દેવ, ત્યાં આવિયા સૌ મળી તર્તખેવ;
સમગ્ર દેવો વળી સ્વર્ગવાસી, આવ્યા લઈને નિજ દાસ દાસી. ૩૫
ગંગા તથા પુષ્કરરાજ આદી, કાલિંદિ સિંધુ ગંડકી ગયાદી;
તે સર્વ તીર્થો અભિષેક નીરે, રહ્યાં મળી દિવ્ય શુચી શરીરે. ૩૬
છ શાસ્ત્ર ને વેદ ગણાય ચાર, પ્રત્યક્ષ આવ્યા મળી એહ ઠાર;
નારી સ્વરૂપે પૃથિવી પધારી, નિહાળવા શ્રીહરિ બ્રહ્મચારી. ૩૭
દેશાંતરોના જનસંઘ જેહ, નિહાળીને શ્રીહરિ રૂપ તેહ;
તથા રુડા મંડપને નિહાળી, આનંદની તો અતિ હદ્ય વાળી. ૩૮
સજી શરીરે શણગાર સાર, એકત્ર બેઠી અબળા અપાર;
આનંદ એના ઉરમાં ન માય, ગૌરી મળી મંગળ ગીત ગાય. ૩૯
મંડપનું વર્ણન (‘પ્રભુની પૂજા માનસી રે’ એ રાગ)
મોટા મંડપની શોભા તે શી વરણવું રે,
જોવા ઇંદ્રાદિક દેવો લલચાય રે, રંગમંડપ છાયો મોતીયે રે;
જેવો પાંડવોનો ઇંદ્રપ્રસ્થ ઓપતો રે,
એવી મંડપને ઉપમા અપાય રે… રંગમંડપ꠶ ૪૦
ઉપર કનકના કળશ ચડાવીયા રે,
ધ્વજા પતાકા ચડાવી ચારે પાસ રે… રંગમંડપ꠶
બાંધ્યાં તોરણ મનોહર મણિ મોતિનાં રે,
તેનો ચારે દીશે પ્રસરે પ્રકાશ રે… રંગમંડપ꠶ ૪૧
ઉંચા ઉલેચ બંધાવ્યા જાદર ચીરના17 રે,
ઝાઝાં ઝૂમર લટકાવ્યાં હારોહાર રે… રંગમંડપ꠶
હેમસાંકળે લટકાવી ઘણી હાંડીયો રે,
માંડ્યા કાચ તણા તખતા અપાર રે… રંગમંડપ꠶ ૪૨
ભીંતે ચતુર ચિતારે ચિત્ર ચીતર્યાં રે,
તેમાં ચિત્ર્યાં ચારુ18 ચોવી અવતાર રે… રંગમંડપ꠶
સંતો સાથે શ્રીહરિની સભા ચીતરી રે,
ઠરી રહે જન જોવા ઠારોઠાર રે… રંગમંડપ꠶ ૪૩
નીચે જાજમો ગાલીચા પથરાવીયારે,
માંડી ખૂરશીયો સુંદર શોભીત રે… રંગમંડપ꠶
ગાદી તકિયા રુડા કોઈ ઠામે ગોઠવ્યા રે,
પોપટ પાંજરાં લટકાવ્યાં રુડી રીત રે… રંગમંડપ꠶ ૪૪
ત્યાં તો આવીને બિરાજ્યા રાણા રાજવી રે,
રામાનંદ સાથે શોભે ઘનશામ રે… રંગમંડપ꠶
વાજાં વજાડીને સંત ગુણ ગાય છે રે,
જોવા ઉલટ્યું છે ત્યાં તો આખું ગામ રે… રંગમંડપ꠶ ૪૫
હવે હોમ તણી શોભા હેતે હું કહું રે,
કર્યો કુંડ તેમાં કસર ન કાંય રે… રંગમંડપ꠶
ત્યાં તો રંભા19 કેરા થંભ રુડા રોપિયા રે,
વેદવિધિ કરે વિપ્રો બેઠા ત્યાંય રે… રંગમંડપ꠶ ૪૬
પછી સિંહાસને શામને પધરાવિયા રે,
વેદમંત્ર વડે કીધો અભિષેક રે… રંગમંડપ꠶
મુક્તો અક્ષરના નિરખવા આવિયા રે,
આવ્યા ઇંદ્રાદિક અમર અનેક રે… રંગમંડપ꠶ ૪૭
સખી આજ તો સોનાના સૂરજ ઉગિયા રે,
આજ મોતીડાના વરસે છે મેહ રે… રંગમંડપ꠶
સખી ધન્ય ધન્ય ભાગ્ય છે જો આપણાં રે,
આવે અવસરે આવ્યો જનદેહ રે… રંગમંડપ꠶ ૪૮
જેનાં દરશન દુર્લભ છે દેવને રે,
તેને નિરખીને થઇયે નિહાલ રે… રંગમંડપ꠶
સખી સભામાં શોભે છે ઘનશામજી રે,
વાલો વૃષવંશી20 વિશ્વવિહારીલાલ રે… રંગમંડપ꠶ ૪૯
ચોપાઇ
એવી રીતે રામા21 ગાય ગીત, ધરી પ્રભુપદ પૂરણ પ્રીત;
રામાનંદસ્વામી છે સુજાણ, પ્રભુને જાણે પ્રગટ પ્રમાણ. ૫૦
સર્વના ગુરુ સર્વના ઇષ્ટ, સહજાનંદ સૌથી વરિષ્ઠ;22
ભજે જેને અક્ષરમુક્ત જેવા, રામાનંદજી જાણે છે એવા. ૫૧
તોય રાખવાને લોકાચાર, ઉપદેશ દિધો તેણી વાર;
વર્ણીરાજ સુણો શુભ મર્મ, તમે પાળજો વેદનો ધર્મ. ૫૨
શોભાવો ઉદ્ધવી સંપ્રદાય, જેથી જીવોનાં કલ્યાણ થાય;
સર્વે શિષ્યોને ધર્મ પળાવો, જ્ઞાન વૈરાગ્ય ઉર ઉપજાવો. ૫૩
કરો કરાવો વૈષ્ણવયાગ, ઘણું ખરચીને દ્રવ્ય અથાગ;
વળી મંદિર મોટાં કરાવો, રાધાકૃષ્ણાદિ મૂર્તિ સ્થપાવો. ૫૪
બાઈ ભાઈ ગૃહસ્થ કે ત્યાગી, ભક્ત થાવા ઇચ્છે બડભાગી;
તેને તો તેવી દીક્ષા ધરાવો, ધર્મ સહિત સુભક્તિ કરાવો. ૫૫
જન દિસે કુપાત્ર જરૂર, કરજો સંપ્રદાયથી દૂર;
સંપ્રદાયના ગ્રંથ રચાવો, ઉંડા પાયા તો એ જ નંખાવો. ૫૬
કદી મંદિર તો પડી જાય, દેશ પણ કદી ઉજ્જડ થાય;
પણ ગ્રંથ સદૈવ દેખાય, એથી અચળ રહે સંપ્રદાય. ૫૭
શિષ્ય અર્પે વસન અલંકાર, સુખે કરજો તે તો અંગિકાર;
નહીં તમને કરી શકે બાધ, દિસે શક્તિ તમારી અગાધ. ૫૮
એવો ઉપદેશ સાંભળી સાર, ઉચર્યા શ્રીહરિ ૐકાર;23
રામાનંદે ઉમંગ ધરીને, વસ્ત્રાભરણ ધરાવ્યાં હરીને. ૫૯
કડાં વેઢ વીંટીયો કુંડળ, હીરા મોતીના હાર નવલ;
ધૂપ દીપક આગળ ધારી, પછી આરતિ ગુરુયે ઉતારી. ૬૦
પુષ્પિતાગ્રાવૃત્ત
કરી હરિ તણું પૂજનાદિ પ્રીતે, ગુરુજી રહ્યા નિજ આસને સુરીતે;
પછી વૃષસૂર સર્વ સ્નેહ ધારી, કરી અરચા હરિ આરતી ઉતારી. ૬૧
ઇતિ શ્રીવિહારીલાલજીઆચાર્યવિરચિતે હરિલીલામૃતે ચતુર્થકલશે
અચિંત્યાનંદવર્ણીન્દ્ર-અભયસિંહનૃપસંવાદે
શ્રીહરિપટ્ટાભિષેક-ક્રિયાવર્ણનનામા ચતુર્વિંશતિતમો વિશ્રામઃ ॥૨૪॥